Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Lytt til artikkelen:

Når me no fer nordover, er det ei ferd i notid og fortid. Me fylgjer språkreisa til visesongaren og vesterålingen Ann-Iren Hansen og den nordlegaste dialektinnsamlingsreisa til Ivar Aasen.

I rapporten han skreiv til oppdragsgjevaren etter den fyrste ferda i 1846, kan «de nordenfjeldske Sprogarter regnes til de slettere og mere forvanskede». Han sette innlandsmål over kystmål, vestlandsk over nordnorsk.

Kvifor? Spørsmålet er spanande, ikkje berre for språkhistorikarane, men for lagnaden til nynorsken. Språket vert i dag mest nytta i område med dialektar han sette høgt,?tyder tala på, 173 år seinare, og minst nytta i område med dialektar han rekna som «slettere og mere forvanskede».

«De syv Søstre er skrækkelig»

Tenkte han slik av di han var ein nasjonalromantikar som sette bonden, kyrne og innlandet over fiskar(bond)en, torsken og kysten? Dette er eit førebels inntrykk ein kan få av dei fyrste dagboksnotata om møtet med nordnorsk natur: «Bredderne af Vefsenfjorden ere hæslige og for en stor Deel ubestigelige. Fjeldrækken De syv Søstre er skrækkelig.»

Fann han berre venleik i budeier og stabbur? Nei, Aasen var nok ingen landkrabbe. Det mest kjende diktet hans byrjar med å stadfesta at det er «ute med havet» «nordmannen» har «sin heim», følgt av «havstrofa» (som ikkje var med i den fyrste 1863-utgåva av songteksten kjend som «Millom bakkar og berg»):

Han såg ut på det bårute havet;

der var ruskut å leggja ut på;

men der leikade fisk ned i kavet,

og den leiken den vilde han sjå.

Rett nok mislikte han det turisttrolske Nord-Noreg som fjetra nasjonalromantiske målarar før og kinesarar, japanarar og filmskaparar no, men kysten «Nordenfor Lofoten» fall han for: Der «bliver Landet meget vakkert», frå Vesterålen og Steilo i sør («meget vakkert»), via Sandtorv («udmærket vakkert») til Senja og Gibostad («udmærket smukt»).

2019: Frå austlandsk til nordnorsk

Samd i det er sjølvsagt visesongaren Ann-Iren Hansen frå Stø i Øksnes, ytst i nord på Langøya i Vesterålen. Landskapa han likar, er hennar. Ho er aktuell med album og turné, etter at ho i fjor fekk Rævspark-stipendet av Norsk Viseforum. No sundag spelar ho konsert i Nyksund, fiskeværet som ligg berre ein gåtur frå Stø. Ho veit mykje om mål, men har ikkje alltid hatt ei folkloristisk tilnærming til heimtraktene. Dei fyrste leveåra budde ho i Oslo, og det er der me møtest. Ho fortel:

­– Då eg var seks år, flytta me til Øksnes. Bror min og foreldra mine la ikkje om, men æ la om.

– Kva hende med den seks år gamle austlandsjenta?

­–?Ho vart borte. Det var så hardt. Det er rart å tenkja på no som identiteten min er nordnorsk. Den fyrste songteksten skreiv eg i fyrste klasse på skulen i Øksnes, då eg framleis snakka austlandsk.

Jeg går alene på min vei

og føler meg så trist og lei

­– Det er den einaste songteksten eg har skrive på bokmål, ler ho, og legg til:

­–?Rett nok la æ om, men medan dei andre i klassen las med nordnorsk tonefall, las eg med bokmålstonefall. Motsett var det med mormor, som var med på flyttinga frå Oslo: Ho hadde vesterålsmelodi med søraustlandsk ordtilfang.

– Men i fjerde klasse forsvann bokmålsaksenten min. Eg stod på kaia i Stø og fraus og skar torsketunger medan vesterålsk tok over melodien.

«Oldsproget»

Kvifor rangerte Aasen nordnorske dialektar så lågt om det ikkje kom av bonderomantikk? Jau, han skriv at dei «have nemlig saa mange Egenheder og Afvigelser fra det Almindelige», og dei ligg så langt frå «det renere og med Oldsproget mere overeensstemmende Lydsystem» på Vestlandet.

Slik ein før Aasen såg på norske dialektar som forvanska dansk, såg Aasen på nordnorsk som forvanska gamalnorsk. Det gjorde fleire. Forgjengarane hans, som på 1700-talet oppdaga samanhengen mellom dialektar og gamalnorsk, meinte òg at mål som hardangersk, «Vossisk» og sunnmørsk låg nærast «det gamle norske Sprog».

Samtida til Aasen var ikkje kjend med dialektmangfaldet i norrøn tid. Slik læremeistrane hans oppdaga at dialektane kom frå gamalnorsk, skulle læresveinane hans oppdaga at gamalnorsk òg hadde eit dialektmangfald. Sjølv levde han i tida mellom dei.

Språket som eit stamtre

Kvifor var Aasen og læremeistrane ukjende med dialektane i gamalnorsk? Provet låg der jo, i dei norrøne handskriftene dei studerte, men dei såg det ikkje, kan henda blenda av ein idé om treet, språktreet, som ein struktur og metafor for språkutviklinga. Dei såg ikkje dialektskogen for berre stamtre.

Sjølvsagt snakka folk dialekt for tusen og to tusen år sidan òg. Og dei påverka kvarandre gjennom ferdsle og folkeflytting.

Aasen hadde som føresetnad at det i norrøn tid var eitt mål i Noreg. Dimed sette han øvst dei dialektane som låg nærast det tenkte «Oldsproget». Nasjonalromantikk nok ein gong? Nja, førestillinga om språkutviklinga som forgreiningar på eit stamtre, var eldre enn nasjonalromantikken, slik jakta på det norrøne var det òg.

På 1700-talet, då bibelsk mytologi og kronologi var ramme for tenkinga, jamvel for skarpskodde vitskapsfolk, meinte ein at hebraisk var stammen som andre språk hadde utvikla seg frå – logisk nok: Adam og Eva prata jo hebraisk i Edens hage og Fyrste Mosebok.

På 1800-talet, med den samanliknande språkvitskapen, meinte ein at protoindoeuropeisk var stamspråket som vestlege og somme asiatiske språk hadde utvikla seg frå. Danske Rasmus Rask var ein av pionerforskarane, og han hadde mykje å seia for Aasen. Som eit barn av si tid nytta Aasen språktrestrukturen i si forståing av gamalnorsk.

Ublanda og opphavleg

Og «Oldsproget», tenkte ein, kom sjølvsagt frå lukka innland, ikkje frå open kyst. Den tidlege nynorsknemninga landsmål refererer rett nok ikkje til innlandet, men – som riksmål – til landet under eitt. Men andre vanlege nemningar syner at ein med norsk mål tenkte på alt anna enn kysten: fjellmål, bygdemål, dølamål og bondemål.

Motsette uttrykk vart ikkje nytta som samleomgrep: øymål, kystmål, fjordmål og fiskarmål. Nei, i ein leiande sjøfartsnasjon, i eit land med ei av dei lengste kystlinene i verda, vart det opphavlege språket assosiert med innlandet.

Dei mange innlandsnemningane står ikkje berre i motsetnad til kysten, men òg til byen – ja, enkelt sagt: til der menneske møtast. Då Aasen vandra, før bilar og fly, for det meste før jarnbanen, hang by og kyst saman. Byane låg attmed kysten, av di det var der det var veg, vassveg, kyst og framkjømelege elver. Å byggja ein by i innlandet gjorde ein om ein fann kostesame metall som sylv og kopar.

Frå innlandet kom stamfolket òg, meinte dei som finansierte ferdene til Aasen. For ikkje berre voks norsk språk av éin stamme, men det norske folket hadde vakse av éin stamme, det òg, slik folket hadde éi ånd, folkeånda.

Og kvar kom folkeånda til uttrykk? I poesien ­– ikkje i bleik skriftlyrikk, men i folkeleg songpoesi. Difor gav dei han pengar til å reka kring og finna gamle songar og ord.

2019: Frå nordnorsk til engelsk

Ann-Iren Hansen skulle dra på folkeminneferd til Nordland, ho òg, i vaksen alder. Men fyrst: Kva hende vidare med målet til jentungen? Tidleg i tenåra tok engelsk over songen:

– Frå eg var 13–14 år, song eg i band. Det gjekk i popmusikalar, Spice Girls og Backstreet Boys. Alt var på engelsk.

– Før du byrja å skriva?

– Seinare i tenåra, då eg forlét popen og byrja å dikta songtekstar, nytta eg engelsk som det naturlegaste i verda.

– Kvifor?

– Eg var no over i jazz, truleg av di eg heime hadde hatt ein oppvekst med amerikansk standardjazz. Frank Sinatra. Billie Holiday. Eg skreiv i ein jazztradisjon der tekst er engelsk.

– Men så forlét du engelsk som songtekstspråk utan å forlata jazzen, i det minste ikkje i fyrste omgang. Kva hende?

– Eg vart påverka til å vilja syngja personleg og nært. Eg arbeidde med musikken til Radka Toneff. Eg høyrde på Torunn Eriksen og Jarle Bernhoft. Og på Toneheim folkehøgskole hadde eg vorten medviten om at tekst lyt ha innhald. Eg skreiv jazzballadar, rett nok på engelsk, men drifta mot nærleik i det musikalske uttrykket synte seg etter kvart som ei drift mot morsmålet òg.

Talemålnærleik

Nasjonalromantikken var viktig for Ivar Aasen, ikkje som drivkraft, men som døropnar og pengebinge – som for Henrik Ibsen få år etter. Etter mange avslag på søknader om reise- og skrivestipend, fekk han til slutt, i 1862, blakk og forgjelda, endeleg pengar – til kva? Til å samla folkeminne. Ikkje rart at Ibsen få år seinare, då høvet baud seg, i Peer Gynt (1867), heldt leven med den nasjonalromantiske vekkinga i embetsklassen. I andre tider er det andre idear som opnar stipendpungen.

Den norske nasjonalromantikken skal ikkje få skulda for alt det vonde. Somme historikarar som i dag skriv kritisk om Noreg på 1800-talet, nyttar då gjerne termen nasjonsbygging. Når dei skriv rosande, høver det visst betre om snakka om samfunnsbygging.

At Aasen ikkje var norrønfundamentalist, syner seg på fleire vis. Fann han at ei gamalnorsk form hadde endra seg i mange dialektar, heldt han seg til dialektane og samtida, ikkje til gamalnorsk og fortida, og det vart han kritisert for. Men viktigare enn å rekonstruera eit oldspråk, var folkeopplysinga for demokraten Aasen og talemålnærleiken for poeten Aasen.

Medvit om gamalnorske dialektar

Dei norrøne dialektane var det altså læresveinane hans som dokumenterte. «Kunnskapen vår um dei norske målføri i notidi vart grunnlagd i det fyrre hundradåret med hovudverki til Ivar Aasen», skriv Gustav Indrebø (1889­–1942) i Norsk målsoga (1951), men «kunnskapen om dei gamalnorske målføri er for det meste vunnen etter 1900».

Han som for dei gamalnorske dialektane vart det Aasen hadde vore for dei nyare, var Marius Hægstad (1850–1927), som fekk nynorsk- og dialektprofessoratet som Aasen takka nei til av di han ville halda fram med å høyra til bondestanden, ikkje embetsklassen. Då Hægstad teikna det gamalnorske dialektkartet, endra det synet på samtidsdialektane òg. Som til dømes særdrag ved måla på Agderkysten – dei bløde, sørlandske konsonantane. Kom dei likevel ikkje av påverknad i dansketida, men av samhandel kring Skagerrak i norrøn tid?

Kva med nordnorsk? Nord-Noreg er diverre – og framleis – det kvite feltet på det gamalnorske dialektkartet. I Norsk målsoga (1951) og Norsk språkhistorie I–IV (2016­–18) er ordlyden så å seia sams, med 65 år mellom: «Frå nordnorsk har vi så sparsamt med kjelder at det ikkje er råd å setje opp noko kart.»

2019: Frå lokalmål til lokalmusikk

I fire år budde Ann-Iren Hansen utanlands. Frå 2010 til 2014 studerte ho musikk i Århus.

– Fire år i Danmark med flyskrekk endra blikket på vesterålsk.

– Heldt du på dialekten?

– Når du bur i Danmark, og dessutan er gift med ein bodøværing, mistar du mykje av det munnlege målet. Det var i det skriftlege, i songtekstane, eg hadde samband med dialekten. Eige mål oppdaga eg verdien av i utlandet. Då eg etter to år i Danmark gjorde ein fyrste og famlande freistnad på å syngja på dialekt, sa Birgitte, songlæraren min: «Kvifor nyttar du røysta så annleis no, meir ope, meir ned i magen?»

– Kva svarte du?

–?Eg sa til meg sjølv: «Vi’ du søng på engelsk eller vesterålsk?» Eg attdikta ein av songtekstane mine, «Storm». «Waves like you never have seen them / competing in striking the shore» vart:

Bølga du aldri har sett før

prøva å hogga i stein

–?Vurderte du bokmål eller nynorsk?

– Det var aldri eit tema.

– Fekk språkskiftet musikalske fylgjer?

– Då eg byrja å skriva på lokalt mål, vart eg trekt mot den lokale musikken i ein slik grad at det definerte masteroppgåva mi, Æ fann det i nord. Eg intervjua vesterålske folkemusikarar som Ola Graff og Sigrid Randers-Pehrson. Ho sang førr mæ – tradisjonssongar ho hadde lært av eldre kvinner.

Og så syng Ann-Iren Hansen for meg – frå «Ho tippoldemor», ein godnattsong ho skreiv for å få «unger til å sovna sjølv når midnattssola skin»:

Ho tippoldemor sang for ho oldemor

Ho oldemor sang for ho mor

Ho mor sang så fint førr mæ

Og nu søng æ førr dæ

– Hoppar du over bestemor, spør søringen.

– Bestemor er ho mor.

– Kor tru er du til tradisjonen?

– Eg spurde ho Sigrid: «Kan æ gjørr ka æ vi’ med tekst og melodi?» Ho sa: «Køyr på. Hald det i live.» Ein svensk jazzgitarist var sensor då eg la fram oppgåva. Han sa: «Vil du vidareføra tradisjonen eller fornya han? Det må du ha medvit om.»

Nordnorske særdrag

Nord-Noreg er det store unnataket i norsk målsoge – i slik grad at det her gjev meining å snakke om heile landsdelen under eitt. Ikkje berre på det norrøne dialektkartet er landsdelen eit kvitt felt, men òg på kartet over dikting på norsk – det vil seia: dialekt – i dansketida frå 1525 til 1814.

«I dei tekstane ein kjenner til før 1814, dominerer dialektar frå Telemark, Gudbrandsdalen, Nordhordland og Trøndelag», skriv Ottar Grepstad. I samlinga til Kjell Venåas, Den fyrste morgonblånen. Tekster på norsk frå dansketida (1990), er Nord-Noreg den dårlegast representerte landsdelen.

Kvifor? Store nordnorske område var korkje norskspråklege eller norskstyrte. Handskriftkjeldene er få. Då søringan mista dei oversjøiske koloniane frå noregsveldetida, tok dei i erstatning Nord-Noreg som ein fastlandskoloni. Samkvemmet med samane var så omfattande at i målet i Finnmark ­– det einaste fylket korkje Ivar Aasen eller eg (har) vitja ­– fall det eine av dei to norske tonelaga bort av di det ikkje finst i samisk og difor ikkje kom til nytte i norsk heller.

Eit viktig nordnorsk tilskot til forståinga av norsk målsoge har vore dei norrøne lånorda i samisk – språkhistoriske tidskapslar.

Elias Blix

Men om dialektdiktinga kom seint til Nord-Noreg, kom nynorsken tidleg, alt i 1850-åra, ?med språkomvendinga til nordlandske Elias Blix, den seinare så kjende salmediktaren: «Eg hadde vel alt fyrre prøvt med dansk-norske vers; men det vilde ikkje gaa. Men paa maalet gjekk det snart som av seg sjølv.»

Av verdslege vers er Blix kjend for «Barndomsminne frå Nordland», med ei fyrstestrofe som er allsong når Bodø/Glimt spelar på Aspmyra:

Å eg veit meg eit land

langt der uppe mot nord,

med ei lysande strand

millom høgfjell og fjord.

Der eg gjerne er gjest,

der mitt hjarta er fest

med dei finaste, finaste band.

Å eg minnest, eg minnest

so vel dette land!

Når ein les Elias Blix fortelja om det songtekstfrigjerande møtet med nynorsk for 160 år sidan, er det som å høyra Ann-Iren Hansen fortelja om møtet med nordnorsk i dag.

Men kvifor vart det skriftnorm og landsmål då og dialekt og nordnorsk no? Det finst tusen svar. Eitt av dei er Knud Knudsen. Blix-omvendinga kom før 1862 og den fyrste rettskrivingsreforma som gjorde dansk-norsk mindre dansk og meir norsk.

Men hebraisten Blix var alt frelst, og drog seinare ein aldrande Aasen inn i eit omfattande bibelomsetjingarbeid som vart noko av det gjævaste sunnmøringen likte å halda på med dei siste åra i Oslo og livet.

Kor e hammaren, Edvard?

Då dialektbylgja til slutt trefte Nord-Noreg, trefte ho hardt. Etter å ha vore eit kvitt felt på dialektkartet i om lag tusen år, var det som om nordlendingane frå 1970 tok att det tapte i ei stormflod.

Anten heng alt saman med alt, eller så er Noreg eit lite land. Eitt av dei namna Ann-Iren Hansen sett strek under – ved sida av Regine Normann og Helge Stangnes –?er Jack Berntsen (1940­–2010), filologen og visesongaren frå Nordland, fyrste leiar i Norsk Viseforum, som i fjor gav Hansen stipend, tonesetjar av «Bygdevise (Kor e hammaren, Edvard)», som bergtok landet, og meg som 15-årig Norsktoppen-lyttar i 1974, som tidleg vart framført av 16 år gamle Kari Bremnes frå Svolvær der Berntsen hadde skipa Noregs fyrste viseklubb i 1968, med ein tekst av Jahn-Arill Skogholt. «Bygdevise» vann Visetevlinga her i Dag og Tid alt i 1971.

Elias Blix-prisen har gått til både Skogholt og Jack Berntsen. Sistnemnde vart gudfar til den nordnorske dialektvisebylgja som voks så stor at ho knuste skriftnormene til pinneved i poesien i nord, og fekk osloforlag til å gje ut dialektdikt og -songtekstar som lyrikk, ikkje minst av senjaværingen Arvid Hanssen (1932–1998), Nord-Noregs hardkokte Alf Prøysen, som 45 år gamal vaksenbokdebuterte med Vise i støa (1977), men som alt i 1950-åra skreiv forteljingar på dialekt og i 1960-åra viser, då utan interesse frå riksforlaga.

Me køyrde ein gong bil i lag frå Finnsnes til Evenes medan han las «Norsk freske» av Gunnar Reiss-Andersen høgt og synte meg landsdelen som eit Noreg i miniatyr, frå Nordishavet til svenskegrensa, frå Mefjorden ytst i nord på Senja til Dividalen inst på vidda.

Ferda var eit ferskt minne då eg møtte Kari Bremnes for å attdikta Leonard Cohen vidare frå engelsk, via bokmål, til nordnorsk: «Gjekk du nån gang fri?» og «Alle veit jo det».

Dårleg lune i Vefsn

På veg sørover og heim att noterte Ivar Aasen: «Den største Deel av Vefsen og Ranen har et uhyggeligt Udseende.» Var det dårleg lune som fekk han til å skriva slik om naturen kring Vefsn og Rana? Og kvifor dårleg lune?

Nasjonalromantikken styrte ikkje Aasen, men dei som finansierte reisene hans. Han drog motviljug til Vefsn og Rana. Han hadde ikkje tenkt seg dit, men fekk ordre om det av oppdragsgjevaren sin, Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab i Trondheim. Kvifor?

Ikkje for å sjå etter dialektord, men for å sjå etter leivningar «af Skeletter, Hovedskaller, Urner, Vaaben eller Smykker». Dei ynskte å få stadfesta teorien til ein av stiftarane av selskapet, «om hvorvidt den norske Folkestammes Indvandring kan være foregaaet i disse Egne», via eit dalføre frå nordaust, kan henda Susendalen.

Men Aasen måtte skuffa dei. Var det på blindferda til Vefsn og Rana han tenkte at det er ute med havet «nordmannen hev fenge sin heim»?

Oldstidsspor såg han ikkje i innlandet og inst i fjordane, «hvor man helst skulde vente at finde dem», svarte han oppdragsgjevaren.

Nei, dei historiske spora fann han ut mot havet: «Ved Fjordens Aabning og ude ved Sø-Leden findes derimod Gravhøie paa flere Steder.»

Kva er det norske? Det ublanda i den inste dalen eller det blanda ytst med havet?