Distrikt

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Det er naturstridig. I dag ligg havet som ein blank spegel her sør på den ville vestsida av Karmøy, der Nordsjøen står rakt på. På austsida, i Karmsund, ligg Avaldsnes i le, som eit sentrum i 3000 år. På Ferkingstad bryt havet mot klippene. Det er vondt å halda seg på rett kjøl i storm, men verre å koma seg på land og fortøya ein stad der båten ikkje vert knust av bylgjene.

Hamnebassenget

Moloen og hamnebassenget, alt av stein, stort som ein fotballbane, endra mykje. Ytst, ved innsiglinga, såg ein før havhorisonten, berre broten av omrisset til Utsira ti nautiske mil der ute. No endar hamnebassenget i ein høg mur av kampesteinar, moloen som stod ferdig for 70 år sidan.

Eg kjem ut av eit av sjøhusa for å drikke morgonkaffi i sola. Dei vart bygde i 1960-åra, då moloen og den nye hamna stod ferdig. Gunnar Ferkingstad var berre ein gutunge då, pensjonisten som no gjer fiskeskøyta si klar til sjøsetjing, eit nydeleg fartøy, gylle i treverket. No står skøyta på solide bukkar under krana, og i morgon, etter det siste stroket, på vatnet. Trål høyrer til fortida som yrkesfiskar.

­–?No er det berre line. Og litt teine, fortel han.

«Climatet er», skreiv Jens Kraft om Ferkingstad i 1830, «temmelig vindigt. De stille Dage i Aaret er kun faa, de vindige og stormende desto flere». No kan Gunnar Ferkingstad sjøsetja båten éin gong i året. Før hamna stod ferdig i 1953, laut ein dra båten på land etter kvar ferd.

Dei drukna

Mange fiskarar drukna. Mange mista levebrødet då båten vart knust. Mange vart sjøfolk i Amerika, og mange av dei drukna òg. På Ferkingstadneset, søraust for hamna, står minnesmerket Fishermen’s Memorial, med namna til karmøy­amerikanarar som omkom på Atlanterhavssida eller Stillehavssida.

­– Eg har to onklar på minneplata, Jens og Olav, brør av mor mi, seier Gunnar Ferkingstad.

Storebror Jens overlevde torpederingar under krigen, og han hadde litlebror Olav med seg på fiske utanfor den amerikanske austkysten då skøyta ei novembernatt i 1962, i femten meter høge bylgjer, vart teken av ein hundreårsstorm. M/V «Midnight Sun» vart aldri funnen, men namna står på plata.

Det vert dikt av slikt. Somme sit att. Bonden og forfattaren, folkeminnesamlaren og lokalhistorikaren Johanne Ferkingstad (1884­–1966) var nær 80 år gamal då M/V «Midnight Sun» forsvann. Ho skreiv om havtap i «Gamlemor sit i si vante krå»:

Det blenkjer i augo, det ulmar og glør

og hovudet voggar i takt

til minner som kjem og atter fer,

om dagar som aldri kjem att.

Borni er farne, alle ihop

og mannen, han Thor, kom vekk

med briggen «Ludolf» som under gjekk,

– han kom aldri heimatt, nei.

Hovdingætt

På Utsira ­–?synleg herfrå som eit gylle Tir n’a Noir i solnedgangen ­­– fekk dei moderne hamnebasseng alt i 1870, tre år før han vart fødd, han som sytte for at det vart molo her òg, Didrik Ferkingstad (1873­–1957), fiskarbonde og diktar, med 200 år gamle røter på Ferkingstad gard.

I 1923, 50 år gamal, var han med og skipa det fyrste fiskarlaget her, som fyrste formann. Berre fem år etter, i 1928, kom stortingsfolk og hamnedirektørar til Ferkingstad for å markera igang­setjinga av anleggsarbeidet. Dei høyrde Didrik Ferkingstad lesa diktet sitt «Ungdom – møt min alderdom». Det vart bygd jarnbane for å frakta stein frå steinbrotet ytst på Ferkingstadneset, ved fyret, til hamna.

Ho stod ferdig etter 35 år, i september 1953, to månader før forliset til M/V «Midnight Sun»,?seint, men tidsnok til at opphavsmannen rakk å ta imot godord under opninga og Kongens fortenestemedalje før han døydde i 1957. Fem år seinare vart det sett opp eit bronserelieff av Didrik Ferkingstad på moloen, med ei strofe frå diktet han las i 1928:

Ungdom – liv av morgonrauden

tross i saknad, tross i dauden

– det er gåva Gud deg gav

40 år gjekk frå han skipa Ferkingstad Fiskarlag, til hamna stod ferdig. Han var ein sta og stri kar. Om medkarmøybuane kunne han skriva (hausen: hovudet, skallen):

Med havskodd um hausen og trældom i blod

gjenom alder og æva i stampe dei stod.

Blodet var tappa av hovdingætt ­–

og trælen var nøgd med å eta seg mett.

Hovdingætt? I 1923, det året ein historiemedviten Didrik Ferkingstad skipa fiskarlaget, kom
arkeolog Jan Petersen (1887–­­1967) hit, som nytilsett direktør ved Stavanger Museum, med gardsanlegg frå jarnalderen som spesialfelt. Han ville undersøka 30–40 meter lange båtnaust kring eit hamnebasseng og ein landsby som ikkje stod ferdig på 1900-talet, men truleg på 400–500-talet.

85 år tidlegare hadde Bergensbiskopen Jacob Neumann ­målt opp dei same tuftene, som han fann meir unike enn oldtidsminna kring Avaldsnes på austsida. På Ferkingstad fann han «Baadehuse eller Nøster, der vidne om en Fortids forbausende Kraft», som ikke kan «sammenlignes med nogensomhelst Monumenter».

Sjelenaud

Kva gjorde ein geistleg i gamle naust? Fyr og hamn er eit kjært motiv i religiøse songar. Ved nausta, med utsyn til Ferkingstad Fyr, på Fishermen’s Memorial-varden, over namna på dei drukna og innskrifta «Omkomne Karmøy-fiskere», står linene:

Midt i nattens mørke blinker

som et fyrlys Jesu navn

Dei er frå den kjende bedehussongen «Navnet Jesus blekner aldri», skriven i 1923 av ein frelsesarméoffiser frå Rjukan, David Welander, til ein zulusk melodi frå heilt sør i Afrika. Det neste lineparet hentar ikkje motiv frå fyret, men frå hamnebassenget:

Og hver håpløs seiler vinker

inn til frelsens trygge havn

På sjukeheimar på Karmøy er det gjerne den songen, meir enn Fadervår, som vert dei siste orda over leppene når livet ebbar ut.

I forblåsne kystsamfunn veks vekkingsrørsler ofte til stormar, på den skotske som den norske vestkysten. Matrosen i bylgjene gjev seg til Gud, men det gjer dei heime òg, når redsle og indre stormar rasar. Lågtrykket er frykta for æveleg fortaping i ein eldsjø.

Året Ferkingstad-hamna stod ferdig, drog predikanten Ole Hallesby i gang den norske helvetesdebatten, men her køyrde Didrik Ferkingstad helvetesdebatt 50 år før, kring hundeårsskiftet: «Det eg såg av helvedsredsle då eg var 28 år gamal, det gjorde at eg gav ein dyr lovnad: den lera skal eg kjempa mot så lenge eg dreg anden.»

På Ferkingstad hadde vekkingsrørsler møtt motstand før. 100 år tidlegare var den lokale presten, Fredrik Arentz Krog (1769–1845), så sterkt mot den haugianske vekkinga at han sparka ein haugiansk klokkar som han elles gav dei beste skotsmål. Og då biskopen kom på visitas sumaren 1838, fann han og Krog tonen, for biskop Jacob Neumann kjempa mot haugianismen, han òg.

Som Didrik Ferkingstad var biskopen helvetesfornektar. Då han i 1811, i ei omarbeiding av katekismen til Erik Pontoppidan, føregjengaren hans som bergensbiskop, erstatta «helvetet» med «åndeverda», vart revisjonen ikkje godkjend i København.

Ferkingstad-avhandlinga

Kva trudde dei på i staden for helvetet? Historia. Når Neumann fór kring i bispedømet, gjorde han historiske undersøkingar. I 1825 var han med på å skipa Bergen Museum, og for å gjera samlinga kjend dreiv han frå 1834 til 1842 Urda, «et norsk antiquarisk-historisk tidsskrift», som kom ut i åtte hefte med 70 avhandlingar.

Ei av avhandlingane tok føre seg undersøkingane på Karmøy der Neumann møtte presten Brun i Avaldsnes prestegjeld og Krog i Skudenes. Då skulle ein tru at han nytta mest tid med Brun på Avaldsnes, med Olavskyrkja og gravhaugane, som Haraldshaugen, truleg med Harald Hårfagre i, undersøkt av Snorre på 1200-talet, av Torfæus frå Karmøy på 1600-talet og av Ivar Aasen fem år seinare, for Avaldsnes var ein viktig stad i den gryande nasjonalromantikken, med funn av sverdklinger i kopar og ringar i gull, «som nu forvares i det Bergenske Musæum» ­­– men nei, Neumann nytta nær all ledig tid på Ferkingstad, i lag med Krog, og «min troe Reisefælle, Kandidat Stuviz», som sytte for «oplysende Karter og Tegninger» og «Kontrollen med mine egne Antegnelser».

Kvifor drog Neumann til Ferkingstad, ein stad som ikkje var nemnd i skriftlege kjelder, korkje hjå Snorre eller Torfæus? Jau, han hadde lese kort om staden i fleirbandsverket Topographisk-Statistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge (1820­–35), av Jens Edvard Kraft (1784­–1853), bygd på omfattande reiseverksemd finansiert av Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab i Trondheim.

Neumann og Aasen

Takka vera biskop Jacob Neumann skulle det same vitskapsselskapet like etter ­– før han fekk ferdig Karmøy-avhandlinga ­– finansiere reiseverksemda til Ivar Aasen. Korleis? I 1841, då ein sjølvlærd Aasen kom heilt ukjend til Bergen med ei samling tørka plantar og dialektord, hadde han sjølv mest tru på herbariet sitt, men biskop Neumann vart så overtydd av målprøvene at han rådde vitskapsselskapet i Trondheim til å senda 27-åringen på målferd kring i heile landet.

Resten er språkhistorie. Neumann vart gudfar for nynorsken. Tilrådinga kom godt med på sjølve ferda òg. I 1843 var Aasen komen til ein stad i Nordhordland «hvor der paa Skydsskiftet var en stor Samling af Folk i Anledning af en Barnedaab, og de allerfleste vare drukne. Her var det første Sted, hvor jeg traf nogen Mistænksomhed i Anledning af min Reise.» Lensmannen var ikkje til hjelp, skriv Aasen, for «han var den fuldeste af hele Laget».

Då lensmannen kravde å få sjå reisepass, synte Aasen han brev frå vitskapsselskapet i Trondheim, «men det forslog ikke noget». Kva gjer ein då? «Til Lykke havde jeg endnu et Brev fra Biskop Neumann, som jeg viste ham, og det syntes da endelig at hjælpe, thi man blev nu meget artigere og gav sig strax ifærd med at bestille Skyds til mig. En Strilejente med Hat paa skydsede mig.»

«En betydelig Flaade»

Kva hadde Neumann lese om Ferkingstad hjå Kraft, i bandet Det Vestenfjeldske Norge (1830)? «Paa den store Gaard Ferkingstad skal, etter Sagner, have boet en mægtig Høvding, ved Navn Qverking eller Ferking, der skal have havt en betydelig Flaade, hvis Havn og Baadehuse man endnu viser baade meget kjendelige og meget rimelige Levninger af, et lidet Stykke op fra Søen.»

No fekk Neumann høve til å sjå syn for segn.

Mest merksemd har busetjingane fått. Lenge trudde ein at dei var restar etter gravhaugar, men Neumann meinte, med rette, at dei var hustufter, men av kva? «Hvad i al Verden kan dette have været?» spør han fleire gonger i avhandlinga. «En Kongeborg»? Undersøkingane i 1923 konkluderte med at det truleg var ein by, ein landsby. Mest imponerande fann Neumann båtnausta.

Kva tid er dei frå? Neumann tok feil, der òg. Frå kring 800-talet, trudde han, like før Harald Hårfagres tid, men nyare undersøkingar tyder på at Ferkingstad-funna skriv seg frå folkevandringstida kring 400­–500. Frå den tida finst det kring 50 registrerte bygdeborger berre i Rogaland, men ein landsby og naust til «krigsskip» er heilt unikt.

Det største naustet, 33 meter langt, har ei grunnflate på meir enn eit kvart mål og ein grunnmur av store steinblokker. Nausta ligg kring Hop, no eit tjern, før landhevinga dei siste 1500 åra ei skjerma bukt, tilgjengeleg frå sjøen via ein kanal, som eit hamnebasseng.

«Sandagtig Madjord»

Kvifor forsvann landsbyen? Kvifor eit kulturopphald frå 500-talet til 800-talet? Slik det vart mange øydegardar i Rogaland etter Svartedauden på 1300-talet, vart det mange øydegardar etter pesten og naudsåra midt på 500-talet, ei tid ein meiner å finna spor av i den norrøne førestillinga om Fimbulvinteren.

Skal ein tru historieskrivaren Jordanes, er det òg i denne perioden at rygane forlèt Rygjafylki og dreg sørover. Rygane var eit namn dei skal ha fått av di dei var rugdyrkarar, noko som var sjeldan og vekte merksemd sørpå, men som kan ha vore vanleg her på den forblåsne vestsida av Karmøy. Rug trivst i sandhaldig jord, og Krog framhevar at Karmøy «har almindelig sandagtig Madjord» og «Ferkingstad Sogn er meget udsat for Skade af Flyvesand». Om Åkre og Ferkingstad skriv han at gardane ligg «lige mot Vesterhavet, der ved Søekanten have aldeles ublandet Sand, men noget op fra Søen blandet med Muld og Myrjord».

Hypotesar? Sjølvsagt. Som Neumann skriv om Ferkingstad-funna: «Hvad jeg her har opstillet er, og kan ikke være, andet enn Hypotheser.» Men dette held han fast: «De Bygningstomter her findes overgaae i Storartethed alt Andet, hva Tiden har levnet os af Hedenoldens Kraft og Herlighed.» På Stavasletta like i nord ligg ei branngrav med romerske bronsekar frå 300-talet, og på Avaldsnes i aust ligg ei fyrstegrav frå 200-talet.

«Landmandsaand»

Det var med tungt hjarto han drog heim til Bergen. Han frykta at funna «maae vige for en ivrigere Landmandsaand, der fordrer Tomterne og det hele Oldtidsareal ryddeliggjort». Frykta vart røyndom. I dag er inkje att av landsbyen. Alt var rydda under folkeauken på 1800-talet. «Bygningsrestene og alle bautasteinene på Ferkingstad ble sakte men sikkert fjernet og nyttet til steingarder og gjerdepåler,» skriv Marit Synnøve Vea, «men på fine sommerdager viser gule striper i gresset at det ennå finnes rester igjen i jorda.»

Med maskinane på 1900-talet kunne det ha gått gale med nausta òg. Den nye hamna kunne ha øydelagt den gamle. Det som ligg att av jarnbanen, syner at den rake lina frå hamna til steinbrotet ville ha gått tvers gjennom båtnausta. Men det gjer ho ikkje. Ho vart lagd utanom. Det kravde tid og meirarbeid under jarnbanebygginga og i åra med frakting av stein, men vart gjort. Eg tenkjer at det var gudfaren til hamna, den særs historieinteresserte Didrik Ferkingstad, som fekk lagt skjenegangen i ein boge utanom nausta.

Eg kan nok ikkje spørja Gunnar Ferkingstad om det, for heller ikkje han var fødd då hamna vart bygd, og når eg kjem ut neste morgon for å drikke morgonkaffien i sola, er det ein aluminiumsbåt med Evinrude-motor som kviler på bukkane under krana. Nei, Gunnar Ferkingstad er langt ute på havet i treskøyta si.