Atle Grønn

atle.gronn@ilos.uio.no

Vi kjem til hovudstaden Jerevan om morgonen den 20. juli, den internasjonale sjakkdagen, som eg knappast har høyrt om. Datoen er ikkje nokon merkedag i Noreg, men kva med Armenia? Med litt flaks og Google Translate skjønar vi teksten som er skriven med eksotiske bokstavar på heimesida til det armenske sjakkforbundet. Vi må kasta oss i ein taxi og dra til parlamentet.

Sjakk er politikk i Armenia. Lenge var Serzj Sargsjan president både i landet og i sjakkforbundet. Etter ti år hadde folket fått meir enn nok av mannen. Då Sargsjan i fjor gjekk av som president for å verta statsminister, sa folket nei. Under fløyelsrevolusjonen i april–mai 2018 møtte på det meste 150.000 armenarar opp på Republikkplassen i millionbyen Jerevan med krav om at den ferske statsministeren måtte gå. Ja, Sargsjan var kan henda udugeleg og korrupt, men det seier likevel noko om sjakkinteressa at éin person ville og kunne ha dei øvste maktposisjonane samstundes i politikk og sjakk. Sargsjan er framleis president i sjakkforbundet.

Men vi kjem ikkje inn til nasjonalforsamlinga. Det gjer heller ikkje foreldre, trenarar og armenske sjakkprofilar. Dei står bak sperringane rundt den vakre plassen framfor parlamentsbygningen. Innanfor sperringane er sjakkfesten i full gang. Nokre få tryggingstiltak må ein rekna med i eit land med fiendar både i aust (Aserbajdsjan) og vest (Tyrkia), men dei inviterte sjakkborna slepp inn. Det er då vi får auge på Asjot Vardapetjan, hovuddomaren frå VM-kampane til mellom andre Viswanathan Anand og Magnus Carlsen. Vardapetjan har heller ikkje tilgang, men eg dreg «Magnus-kortet», som alltid fungerer i slike høve. Den kjende sjakkdomaren nyttar kontaktane sine til å få «utsendingane frå landet til verdsmeisteren» gjennom tryggingskontrollen og over til borna og parlamentarikarane.

Identitet

Arrangøren Artak Manukjan tek imot oss på vegner av dei folkevalde.

– Noreg og Armenia er vel dei to mest sjakkgalne landa i verda, seier eg som ei opningsfrase i småpraten.

– Skilnaden er at her er sjakk religion, svarar han.

Eg noterer. Religion. Dei veit noko om slikt her, landet som vart kristna i år 301. Alt i taxien frå flyplassen nokre timar tidlegare fekk vi høyra kor viktig den kristne identiteten er for armenarar.

– Men kor sterkt trur folket eigentleg, spurde sjåføren likevel retorisk.

Ja, kor sterkt står sjakkreligionen eigentleg, spør eg meg sjølv den fyrste dagen.

Fleire kjem bort og fortel om då Magnus Carlsen vitja parlamentet og kompisen Levon Aronjan i 2014.

– Eg spurde Carlsen kva skilnaden var på Noreg og Armenia. Han svara at landslaget til Noreg aldri kunne vinna eit sjakk-OL, seier ein.

Nokre få parlamentarikar sit og spelar med kvarandre. «Dei kan ikkje spela mot borna, det er pinleg om dei tapar», ler arrangøren. Leiaren av finanskomiteen spelar mot nestleiaren av den same komiteen. Ei snøgg vurdering av nivået syner at dei er særs habile sjakkspelarar, som når den habile skilauparen Jonas Gahr Støre kjem seg gjennom Birkebeinarrennet på under fire timar.

Matt med dronning

Over heile sjakkverda diskuterer ein det spesielle armenske konseptet «Sjakk i skulen». No kan vi endeleg høyra kva dei unge sjølve meiner. Sjakk og bordtennis som valfag er kjend medisin for skuletrøytte tenåringar over heile den vestlege verda, men kva skjer når alle born skal læra sjakk?

Ein av dei mest røynde deltakarane på Sjakkens dag, Mikael Sargsjan (14) frå skule nummer 88 i Jerevan, vert kommandert ut til intervju. 28 år etter oppløysinga av Sovjetunionen lærer borna framleis russisk på skulen. Utan den gode naboskapen til Russland vert Armenia viska vekk frå kartet av Tyrkia og Aserbajdsjan. Så armenarane tykkjer det er naturleg at ein sjakkjournalist frå Noreg, eit anna naboland til Russland, kommuniserer med dei på russisk.

Mikael er ferdig med sjakk i skulen: to timar i veka frå 2. til 4. klasse. Eg spør om dei andre elevane i klassen lærte å setja sjakkmatt med dronning og konge mot konge. Det er lakmustesten på om ein er ein ekte sjakkspelar.

– Om lag halvparten, dei som var interesserte.

– Så kva gjer ein når ein ikkje er interessert, undrar eg.

– Ein berre sit der og ser ut i lufta.

Intervjuobjektet mitt er heilt ærleg, det likar eg.

– Er det dei same elevane som likar matematikk som likar sjakk, spør eg vidare.

– Nei!

Svaret kjem kontant. Og det er eit viktig poeng: Ein kan ikkje redusera sjakk til matematikk. Sjakk er konsentrasjon, sport, leik, kunst. Mikael kjem òg med eit anna viktig poeng: Alle skulane har sin eigen sjakklærar, ein spesialist som berre underviser i sjakk. Då kjem ein unna problemet frå Sovjetunionen på 1920-talet, då ein eksperimenterte med sjakk som ein del av matematikkundervisninga. Borna lærte sjakk snøggare enn matematikklæraren og miste vørdnaden for han: «Korleis kan den idioten læra meg noko?» sa borna, ifylgje memoarane til ein sovjetisk sjakkorganisator.

Aronjan og borna

Kona mi (fotografen) pratar med to sysken. Ho skryter av at dei er så gode i engelsk.

– Thank you, seier den yngste nøgd, men litt overraska over komplimenten.

– Vi er frå New York. Vi pratar nok best engelsk, seier den eldste.

Jack (snart 10) og Laurel (12) er berre på vitjing i sumarferien, men alle her veit kven dei er.

– Og etternamnet er?

Vi spør for å stadfesta ryktet.

– Aronjan. Levon er onkelen vår, seier jenta.

Dei to spelar heilt OK, men viser seg sjanselause mot dei beste heilarmenske borna i turneringa.

Ein ekte armenar, Hamlet Gharibjan (11), er eit blikkfang i T-skjorte med bilete av sjakkhelten Aronjan på magen og fotballspelaren Mkhitarjan frå Arsenal på ryggen. Han kjem frå Gyumri, eit par timar vest for Jerevan, og pratar eit nydeleg russisk, som han har lært på skulen. Han er heilt klårt av den skuleflinke typen.

– Er det ikkje keisamt med sjakk på skulen når klassekameratane spelar så mykje dårlegare enn deg, spør eg.

Svaret overraskar: – Nei, det er mange på nivået mitt i klassen.

– Kor mange kan setja matt med dronning, då?

Han ser overraska på meg: – Alle!

– Alle?

– Ja, alle!

Eg høgnar: – Veit alle kva siciliansk opning er for noko?

Han tenkjer seg om: – Nja, ikkje alle, men dei mest interesserte.

Jordskjelvet

Mor til Hamlet ventar på den andre sida av sperringane. «Ingen har vondt av sjakk i skulen», seier ho og får støtte frå alle mødrene. Ei litt eldre dame blandar seg inn i samtalen med stor autoritet. Hasmik Khalikjan ber oss helsa til sjakklubben i Kragerø, den einaste norske kommunen som har sannkjent folkemordet på armenarane i 1915, då over ein million armenarar vart drepne av tyrkarane. Fridtjof Nansen utstyrte deretter 320.000 armenske flyktningar med Nansen-pass, medan misjonæren Bodil Biørn frå Kragerø gjorde eit heroisk hjelpearbeid gjennom tiår. I dag bur mindre enn ein tredel av armenarane i heimlandet Armenia.

Khalikjan er direktør for Sjakkakademiet i Gyumri. Eg intervjuar henne gjennom sperringane.

– Etter jordskjelvet i 1988 vart eg profesjonell sjakktrenar, Før det var eg fysikar, fortel ho.

Eg skjønar ikkje heilt kva sjakken har å gjera med jordskjelvet som råka Gyumri, men fortel at vi i Oslo samla inn pengar til offera ved å arrangera ei turnering med eksverdsmeistrane Smyslov og Tal, som stilte opp gratis.

– Men kvifor slutta du som fysikar, spør eg.

– Etter jordskjelvet samla vi borna i telt. Dei hadde store traume, og vi måtte gje dei noko anna å tenkja på. Då kom sjakken inn. Eg kjem frå ein sjakkfamilie, som mange armenarar, men for meg har borna alltid vore viktigare enn sjakken. Er du ikkje samd?

Betre enn paradis

Dagen etter et vi middag heime hos ein armensk stormeister, det er ganske mange av dei, men vi vil gjerne òg møta folket, vanlege sjakkspelarar. Det er ikkje vanskeleg, viser det seg.

Dei eldre drosjesjåførane pratar gladeleg om sjakk når vi køyrer forbi Nansen-gata, eller når vi passerer ein stor plakat av verdsmeisteren Tigran Petrosjan – eller når eg blar opp ein 2000-dramsetel (36 kroner) med bilete av Petrosjan.

– Det går betre no. Men livet under Sovjet var eit paradis, seier ein.

Han fortel historier om Petrosjan, Kasparov og Aronjan. Drosjesjåføren med ei stor gulltann har absolutt peiling, jamvel om ikkje alle historiene hans kan vera sanne. Likevel er dette sjakkfolklore på sitt beste. Han er ikkje særleg interessert i å høyra min versjon av historiene.

Ein annan drosjesjåfør seier spontant: «Magnus og Aronjan!». Ein tredje seier «Carlsen og Ole Einar Bjørndalen!». Men dei fleste nemner òg Nansen i samtalen.

Sjakkens hus

For å finna sjakkfolket den tredje dagen, byrjar vi i ein av parkane. Der spelar gamle menn sjakk og backgammon i skuggen frå trea. Ein av dei går under det tysk-russiske namnet «Grossmeister». Han spelar litt betre enn dei andre, men har det fyrst og fremst i kjeften.

På ein stor paviljong i parken dukkar det opp sjakkspel overalt, men utan spelarar. Ein mann sit og skjer ut brikker og brett. Ekspeditøren i ein av sjakkbrettbutikkane fortel at dei har 40 treskjerar og kunstnarar i produksjon. Eg har sett mykje slikt, men dette er det vakraste i sjangeren.

Vi går ut av parken, vidare på jakt etter noko som heiter Sjakkens hus. Plassen er markert med stor skrift på eit upresist kart i turistbrosjyren. I 40 grader misser vi orienteringa, og må spørja folk på gata: «Sjakkens hus?» Fem personar vert stansa på vegen og alle hjelper oss å koma nærmare målet. Når vi kjem fram, skjønar vi kvifor fem av fem armenarar kjenner dette landemerket. Det er eit praktfullt bygg i beste sovjetiske stil. Den fyrste steinen vart lagd ned av verdsmeister Petrosjan på slutten av 1960-talet. Bygningen er sirkelforma og går over fire etasjar med sjakk­inspirert kunst på veggane, som til dømes gigantiske veggteppe med fire sjakkmotiv som fire årstider: kamp, remis, tap og siger.

Heilag konjakk

Sjakktrenaren Kamo Grigorjan (64) møter oss i kjellaretasjen på Sjakkens hus, og han vil ikkje sleppa taket. Han seier han var den fyrste som freista undervisa sjakk i skulen, som eit eksperiment på skule nummer 10 i 1996. Morgontimane var best: 40 born sat stille klokka 08.30 og høyrde om historia til det 1500 år gamle spelet frå India. Grigorjan vil gjerne fortelja alle sjakkhistoriene han kan, til meg òg, men vi må vidare oppover i etasjane.

På vegen heim er Grigorjan der på ny. Han kjem bort: – Veit du om Carlsen kan fransk, spør han.

– Litt, kan henda, svarar eg.

– Då han kom hit til huset, visste eg ikkje kva eg skulle seia. Så eg sa bonjour, fortel sjakktrenaren nøgd.

Eit par dagar seinare sit eg heime hos Grigorjan og drikk armensk konjakk (brandy), Armenias mest kjende eksportartikkel i Sovjettida, på nok eit bord overfylt av kjøt, grønt og frukt.

Vi har sett og høyrt nok frå sjakkmiljøet, så mot slutten av opphaldet vitjar vi ein typisk armensk storfamilie som ikkje har nokon kjennskap til sjakkturismen vår. Det vert likevel litt prat med gamlefar i huset om gullrekkja Nansen, Bjørndalen og Carlsen. Og medan dei vaksne diskuterer den 20 år gamle konjakken kalla opp etter det heilage fjellet Ararat like utanfor Jerevan (5137 meter over havet; i dag på tyrkisk territorium), finn to av borna i huset, ei jente på 10 og ein gut på 8 år, fram sjakkbrettet. Dei vil utfordra dotter vår. Dei to borna har sjakk på skulen, men har ikkje teke skade av det. Eg skjønar snøgt at dei trass stor entusiasme ikkje kan setja matt med dronning og konge.

Dotter mi spør på norsk, etter eit par trekk, om ho skal vera snill og ikkje ta brikkene deira, men i kulturmøte over sjakkbrettet må vi spela ærleg. Armenia er det beste sjakklandet òg av di dei har så mange dårlege spelarar. Det er berre i Noreg at toppen, Carlsen, kom før breidda. Slik alle nordmenn på eit vis kan gå på ski, har vi enno ikkje møtt ein armenar som ikkje kan spela sjakk.

Atle Grønn

Atle Grønn er internasjonal meister i sjakk og skriv kvar veke «Frå sjakkverda» i Dag og Tid.