Arve Nilsen

arve.nilsen@vetinst.no

Det er tidleg morgon på kjøkkentrappa utanfor huset på Brattøya, første veka i mai. Nordvesten har tatt seg fri nokre dagar, og den venlege vikaren hans, sørausten, stryk mildt innover dei gulbrune holmane og øyane som til saman utgjer Hysvær, eit av dei største øyværa i Vega, ein kystkommune lengst sør i Nordland fylke. Sola er oppe, det er kaffi i koppen, det er halvflødd sjø, og lufta er full av godlyd frå våryr fugl; grågås, storspove, tjeld, svartbak, fiskemåke og blåstrupe er nokre av artane som er først i gang her på øya. Hannfugl av enkeltbekkasin stupbombar oss jamt og trutt med ein jamrande lyd som her omkring har gitt han namnet «hummarhest». Men det er ærfuglen som er stjerna i framsyninga no. «A-ooh, a-ooh», læt det frå dei svarte og kvite hannane, ekallane, optimistisk og litt vemodig på same tid. «Gåkk-gåkk» kjem det litt meir pragmatisk frå ea sjølv. Dei svømmer i små eller større flokkar inne i sunda og gjer seg klare til årets landnåm.

Livsgrunnlag og kultur

Ærfuglen er ei marin dukkand som det finst mykje av på heile Nordkalotten. Egg, kjøt, fjær og dun frå ærfugl har i lang tid vore ein viktig del av livsgrunnlag og kulturarv til folk i kystområde frå Sibir og Austersjøen via Noreg, Island, Færøyane og Canada. Fuglane sjølv nyt ein variert buffé; blåskjel, sniglar og andre blautdyr er favorittmat.

På Vegaøyane hekkar det mykje ærfugl. At det er eit rikt mangfald av etelege artar i dei grunne havområda i nærleiken av hekkeplassane, er nok ei viktig årsak til den stabile ærfuglbestanden. Og på desse øyane har det vore ein lang tradisjon for røkting av dei ville fuglane. Mange generasjonar med menneske og endå fleire generasjonar med fugl har etablert eit tett samarbeid som har vore til nytte for båe partar. Å bygge hus til fuglane og få dei til å hekke der krev erfaring og innsats over mange år. Det har truleg utvikla seg som ein metode for å sikra ei tørr og lettreinska dun når fuglen går av reiret, kanskje har det også vore lettare å verne dei verdifulle husfuglane mot rovfugl.

På Island, som er den største produsenten av ærfugldun i verda, gjer dei det på ein annan måte. Der røktar dei store område med vilt hekkande fugl, såkalla varp. Varpa blir verna mot predatorar som polarrev, mink og rovfugl, og duna kan også bli samla inn før egga er klekte, då byter dei gjerne ut duna med halm. Samarbeidet mellom menneske og fugl er i alle høve nært, og det er ein viktig del av jobben, både i Noreg og på Island, å gå faste rundar mellom reira for å venne fuglane til folk og halde rovdyr og rovfugl unna.

Reirvisning

Ærfuglane overvintrar ute i havet, og mange held saman i par gjennom vinteren, før dei samlar seg i større flokkar og legg seg til i utkanten av fugleværa på Helgeland frå byrjinga av april. Dei svarte og kvite ekallane er lette å få auge på både ute på sjøen og når dei legg seg til å kvile i tangranda. Hofuglane, som lokalt blir kalla «é-gåkkå», er derimot brunspraglete og på den måten perfekt kamuflerte når dei legg seg til på reiret, som dei kan plassere i gamal tang heilt nede i fjæra eller under einekvister i lyng og vissent gras lenger opp frå flomålet.

Når dei går opp for å inspisere reirplassane sine, gjer dei det parvis. Ea tek seg av husvisninga sjølv, medan ekallen ventar tolmodig. Tolmodet hans kjem godt med, for som regel ber det raskt ned til sjøen att og vidare til nye reirplassar og nye visningar. Når ea endeleg byrjar å legge egg, ribbar ho av seg den fine duna på bringa og bruker henne til å verne egga. Dun frå ærfugl har vore betrakta som det beste og mest ettertrakta fyllet i dyner og puter hos overklassen over heile Europa. Og det er duna som har gitt fuglen det latinske, vitskaplege namnet sitt, Somateria mollissima, som tyder ’den mjuke kroppen’.

– Kvinnfolkarbeid

Det har budd folk på 15 av øyane i Hysvær, og dei hadde eigen skule fram til 1985. I dag er det ingen fastbuande igjen, men det er fleire som driv med efugl, nokre også i kombinasjon med utegangarsau. Vega kommune har i dag berre 1200 innbyggarar, men sjøareala er store. Om lag 85 prosent av kommunen er hav, inkludert dei meir enn 6000 øyane, holmane og skjera som er ein del av det karakteristiske, flate kystlandskapet.

Ingen stader i Noreg er skjergarden breiare enn på Helgeland, 50 km med «støvelhav» frå fjella til fallgarden. Med ein tidevassforskjell på 2,5 meter blir det ei stadig endring i straumens retning og fart, og det blir eit breitt tang- og tarebelte som er ein perfekt opphaldsstad for mange slags liv i havet.

Det tar tid å lage hus og reir, og det tar også tid å lære seg sjølve handverket. Ein fuglevaktar må enten vise til opplæring frå eigen oppvekst eller ta kurs i bygging av reir og stell av fugl. For sambuaren min, Vibeke Steinsholm, sin del fekk ho dette med seg frå ho var lita og i lange periodar budde på Brattøya saman med besteforeldra Frøydis og Eilif Johansen. Dei hadde fått øya i bryllaupsgåve, det hadde ikkje stått hus der tidligare og heller ikkje vore bygd opp nokon bestand med hekkande ærfugl.

– Å stelle ærfuglen har tradisjonelt vore eit kvinnfolkarbeid. Det er til dels eit tungt arbeid, men det har vore godt betalt om jobben blei gjort rett, seier Vibeke.

Tradisjon

Anna, mor til Eilif, hadde opptil 300 fuglar på reir på øya si. Som einsleg mor kunne ho selje høgt prisa dun til velståande familiar i Oslo via slektningar som budde i hovudstaden. Andre selde duna til handelshus i Trondheim eller Bodø. Bestemor til Vibeke starta derfor tidleg opp med å samle fuglar på øya si og hadde etter ti år ein stabil bestand på 50 hekkande ærfuglar. Dette dreiv ho med til 1985. Då byrja minken å drepe fuglane hennar, og det øydela både motivasjonen og arbeidsgleda.

Vibeke tok opp igjen denne tradisjonen i 2015, etter 30 års avbrot.

– Eg gjer det ikkje berre for å sanke dun eller for å heidre tradisjonen. For meg er dette ein konkret praksis eg har fått overlevert frå mormor mi. Ho lærte meg at vi som menneske kan ta vare på naturen ved gå i møte med naturens eigen kultur og med veremåten til dei ville dyra.

Vibeke er utdanna biletkunstnar, men har to månader som fuglevaktar på Brattøya som eit stort og viktig pusterom i tilværet. Det er samtidig ein jobb: To månader med røkting, tillaging og stell av 100 hus og reir og god journalføring er det som skal til for å kvalifisere som offisiell fuglevaktar innanfor reglane til stiftinga Vegaøyan Verdensarv. For Vibeke, som for dei om lag 30 andre fuglevaktarane på Vega, er det likevel årets høgdepunkt. Og ho er nok litt stolt over å kunne gjere dette akkurat her, på tuftene til dei gamle ehusa til mormora. Igjen ligg det fugl på reir langs Valen, på Skjæret og attom Kråkhåjen. Landskap er, som ordet kan tyde, noko vi menneske er med på å skape.

Paradoks

At det var minken som sette ein mellombels stoppar for ærfugldrifta på desse øyane i 80-åra, var eit distriktspolitisk paradoks. Oppal av mink kom som ei lovande distriktsnæring til Noreg i 1930-åra med størst produksjon kring 1970. På Brattøya bygde Eilif Johansen eit nytt minkskur nede ved brygga for å ta del i den nye tida, men han vart etter kort tid stoppa av kona Frøydis, som skjøna korleis dette kunne bli ei trugsmål mot det ville dyrelivet, og særleg dei verdfulle ærfuglane.

Men at Hysvær og dei andre utkantstrøka hadde ein sårbar natur med fugleartar som ikkje kunne vegre seg mot denne effektive predatoren, vart folk flest ikkje merksame på før det var for seint. I dag har villmink vorte det største trugsmålet mot ikkje berre ærfugl, men mot alle artar av bakkerugande fugl langs store delar av kysten, med mogleg unntak av Finnmark. Det hadde ikkje vore noka ærfugldrift i Vega utan ein grundig og langvarig innsats for å bli kvitt minken.

Andre trugsmål mot fuglebestanden kan vere at fuglane blir forstyrra av folk eller båttrafikk, og ærfuglane kan, som mange andre artar av sjøfugl, vere sårbare for endringar i klimaet og endringar i næringsgrunnlaget i havet.

Husbygging

Men vi skal tilbake til husbygginga. Vibeke gjer det i stor grad slik ho lærte det av mormora. Først må tang (grisetang) berast opp frå fjæra og leggast ut til tørk på berga. Så er det tid for bygging eller reparasjon av husa. Dei fleste husa blir plasserte nede ved sjøen, rett over flomålet, mens nokre blir lagde på skjerma og lune stader lenger opp i terrenget. Husa må også leggjast på berg eller på godt drenert grunn slik at den tørka tangen som blir lagd inn som reir, ikkje blir blaut og utriveleg. Inne i kvart hus bygger ho eitt eller fleire reir med tørka tang lagde i sirkel, med ei god grop i midten. Gropa vert fylt med knust, tørr tang, slik at ea har noko å rote rundt i og grave ned det første egget sitt i.

Det finst mange alternative byggeskikkar. På Hysvær er stein det mest brukte byggematerialet for veggane. Best er det med grove, store steinar i botnen, mindre og flate steinar øvst, til slutt eit tak konstruert av det naturen og tilfellet kan by på; drivved, fiskekassar og gamle takplater er veleigna. Eit dekke av tjærepapp eller noko anna vasstett er bra, og på toppen gjer det seg med fleire steinar for å halde taket på plass, og så meir tang, det siste mest som eit estetisk element.

Ei anna vanleg utforming har mange stader vore dei karakteristiske spissreiste trehusa med inngang i kortveggen, såkalla ebaner.

– Eg har prøvd desse i både tradisjonell og meir moderne design, men har ikkje fått særleg med fugl i dei, seier Vibeke.

Eit anna tradisjonelt alternativ var å dra gamle båtar inn på land og kvelve dei rundt, så dei kunne gjere nytte som fuglehus. Vibeke har ein slik pram liggande nede ved valen og har i år gjort opp tre reir der.

– Men steinhusa er dei mest populære husa, og nokre av fuglane kjem tilbake til det same reiret år etter år, kan Vibeke fortelje.

Det har også vore vanleg å lage reir under bryggegolv og heilt inntil eller under bustadhusa. Den gamle internatskulen på Hysvær blei stengd frå 1. mai og ungane sende heim fordi det skulle bu 60 ærfuglar under skulegolvet, medan det under telegrafhuset var plass til 30 fuglar. I det som blir kalla «varntida», tida medan fuglane ligg på reir, var det koronastrenge reglar for all aktivitet og ferdsel. Kattar vart stengde inne, ungane fekk ikkje leike utandørs, snikring og bråk var bannlyst, og dersom ein fugl la seg til ved yttertrappa, måtte dei som budde i huset, klatre ut eit vindauge i rugetida.

Rik og skrinn

Naturen på Hysvær er rik og skrinn på same tid. For dei som budde her, var det ein natur til kvardagsbruk. Eit tynt lag med jord gav ein gong fôr til dyr og plass til ein potetåker og nokre bærbuskar. Folk gjødsla med tang og fiskeslo, og det var forbode for ungane å hive stein på sjøen, steinane kunne kome godt med til å lage ehus eller noko anna nyttig.

Men no stig sola sakte høgre på himmelen, kaffien er drukken opp, floa kjem og havet fell på ny. Det er tid for å gå ut og bygge fleire hus og reir.