Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Saman med språkvitaren Karine Stjernholm og songpoetane Don Martin og Lars Lillo-Stenberg sit eg på bakrommet til Målstova i Nasjonalbiblioteket i Oslo. Når Stjernholm no skal nytta tekstane deira til å fortelja om stoda til oslomålet, høver det at den eine kjem frå Romsås og den andre frå Frogner.

Zoolog og løve

Dialektferda i folkemålpoesien er ikkje minst samtalane mellom dei som diktar og dei som analyserer. Spaninga er der. Kva tykkjer Don Martin om Stjernholms ferske analyse av rapteksten «Nilsen» (2013) i Norsk Lingvistisk Tidsskrift?

«Antagelig tar han det som en løve, som blir beskrevet av en zoologi-student», noterte Jens Bjørneboe då han i Aftenposten i 1953 melde ei diktsamling av Herman Wildenvey. Rapparen er vand med forskarblikk på tekstane:

– «Nilsen» har gjort ein betre akademisk karriere enn eg har gjort.

Songen, med Tommy Tee som gjesterappar, er ein hyllest til Grønlandsleiret og austkantpoetane Rudolf Nilsen (1901–1929), Lillebjørn Nilsen (f. 1950) og Joachim «Jokke» Nielsen (1964–2000): «Jeg er så Oslo du kan kalle meg for Nilsen.»

Artisten, skodespelaren, skribenten og programleiaren Don Martin, òg kjend som Martin Ahzami Raknerud, er ein norsk rapparlegende med fartstid frå Gatas Parlament. Visesongaren Lars Lillo-Stenberg, kjend frå deLillos, bur berre tusen Bygdø allé-meter frå Nasjonalbiblioteket på Solli plass, og kjem ruslande med gitarkassa.

Medan folk finn plassane i Målstova, sit låtten og praten laust bak scenen. Men rutinerte Don Martin – han vitjar tre bibliotek denne veka – åtvarar:

– No må me ikkje brenna av alt krutet.

Visearkiv-ansvarleg Liv Kreken innleier medan me ventar i døra. Alvoret senkar seg. Men rutinerte Lillo-Stenberg lokkar fram smilet og roa att, for i ei hylle finn han ei bok der sidene aldri har vore skorne opp:

– Kjipt å være en to hundre år gammel bok som ingen har lest.

Så ruslar me opp på scenen.

Dialektomgrepet

Kva er straumdraga i oslomålet? Stedet velger ikke lenger deg, du velger et sted, heitte doktoravhandlinga til Stjernholm, der ho tok føre seg språkutviklinga i Oslo gjennom 400 år, med vekt på dei siste 40. Sosiolekt-omgrepet er fagleg utdatert. Med dialekt meiner ho ikkje berre bygdemål, men urbane storbymål òg.

Helst kallar ho dei varietetar. Det er med lingvistiske termar som med andre: Etter nokre år vert namnet slite og politisert, ureina av tolkingane til meiningsmotstandarar, og då kjem ein ny term som rein og ubrukt står – slik vaskekjerring vart reingjeringsassistent og så linoleumsterapeut.

Oslomåla er dialektar, vert me samde om, men kva er ein varietet? I Store norske leksikon soknar ordet til botanikken og i Wikipedia til lingvistikken – dei to felta den unge Ivar Aasen måtte velja mellom då han kom til Bergen med eit herbarium og ein dialektgrammatikk. Me gjer som han og vel lingvistikken, der varietetane, undergruppene, er dialektar.

Forhandlingane

I målsogeskrivinga si nyttar Stjernholm døme frå songtekstar. Kvifor?

– Jau, språkendringar kjem gjennom omfattande forhandlingar. Og eit viktig mikronivå der desse forhandlingane går føre seg, er i songtekstane.

Forhandlingar? Stjernholm forklarar:

– Rett nok har oslomåla vorte meir eins, men med variasjonar, og dei er det heile tida forhandlingar om. Prosessen er ikkje ferdig.

På bakrommet står kofferten hennar. Stjernholm er på veg til lingvistkonferanse i Amsterdam.

– Når eg presenterer oslomålet på konferansar i utlandet, undrast lingvistane: «Er det skilnader ikkje berre i uttale, men i bøying òg?» På verdsbasis er det ikkje vanleg å ha så mykje variasjon i så mange grammatikalske kategoriar som me har.

Vika ut, vestkant inn

I den Akerselva-delte byen har det historisk vore to mål, skilde i uttale og ordtilfang, bøyingsformer og språksystem: «Oslomålet har utvikla seg fra to varieteter på 1600-tallet til å bli én varietet i dag», skriv Stjernholm, og må no «regnes som ett system».

­­– Kva meiner du med system, spør Don Martin.

Lillo-Stenberg og eg vågar ikkje slike spørsmål, for då me spurde om sosiolektar, fekk me vita at omgrepet høyrde til i 1970-åra. Ho svarar:

– Grammatikken og strukturen i språket. Austkantgrammatikken er borte – dem som subjekt, vårs (oss), MOS-ke (moské) – og erstatta av vestkantsystem. Vikamålet til Oskar Braaten frå Sagene døydde.

Truleg var AKP-m-l-varianten av vikamålet i 1970-åra ei siste krampetrekking.

– Vestkantemålet vann?

– Nei. For i dag kjem påverknaden frå aust, ikkje frå vikamål, men frå urban austkant. Austformer fyller vestsystemet. Og folk flyttar meir. Vil du, kan du nøytralisera språket ditt på aust–vest-aksen. Og vil du heller syna kvar i byen du kjem frå, kan du røra deg i ytterkantene, i det me kallar dialekt.

Medan gamal austkant er borte og gamal vestkant har vorte dialekt, har urban austkant vorte ein ny standard som pregar vestkant, nabokommunar og songtekstar.

Som i Oslo så i Bergen. Der møtte eg for to veker sidan språkforskarar som skildra same prosess. Nyare, urban gatebergensk har sendt det gamle kjuagutmålet over i æva, degradert finbergensk frå standardmål til dialekt og erobra regionane.

Innflyttarbyen

Kva kjenneteiknar det urbane austkantmålet som ifylgje Stjernholm har stole det språklege hovudstadshegemoniet frå vestkantmålet?

Don Martin fortel: ­– Austkantdialekt er mange ting. Nett som på Ivar Aasens tid er Oslo i dag ein innflyttarby. Eg voks opp i bydelar som var nye, fylte av folk som kom frå alle stader. Språket eg pratar no, er annleis enn språket til folk som budde og bur på same staden før og etter meg. Eg skiftar mykje av målet etter kven eg pratar med. I lag med folk som er eldre, må eg oppføra meg som på biblioteket. Språket er deg som person, men du kler på deg med dialekt.

I seinare tid har Oslo vore den raskast veksande hovudstaden i Europa. Det var han då Aasen levde her òg. Snart har eg budd her til og frå like lenge som han, og byen er knapt til å kjenna att frå 1977: tempoet, demografien, utbygginga, dei nye bydelane. Eit mål er auken i folketalet, frå 450.000 til nær 700.000 i dag.

Men ein endå meir hektisk periode i den lange bysoga var i Ivar Aasens tid. Frå 1847 til han døydde her i 1896, vart folketalet nær tidobla, frå 25.000 til 200.000 menneske. Det moderne Oslo og målet hans fann forma si samstundes.

I dagboka vart ikkje det fyrste møtet med Oslo i 1845 skildra i store ord, som det fyrste møtet med Bergen fire år før på den same ferda. Eg tenkjer stundom på han i den støyete, ståkete kvardagen i Oslo i dag, for den gongen var det støy og ståk, røyk og damp. Då han kom til Oslo, kom dei fyrste dampmaskinane til landet, og med dei industrialiseringa og innvandringa. Han var fascinert av den nye teknologien som endra verda: «Den der, som jeg, ikke har seet noget Dampfartøj forhen, maa naturligvis blive forbauset ved at finde sig hensat paa et saadant; og end mere maa han forbauses ved at see ned i Maskineriet, og betragte hvor store Ting den menneskelige Opfindsomhed og Flid har kunnet udrette.»

Som Sigbjørn Obstfelder nokre år seinare såg han poesien i teknologien: «Hvad vilde Nordens gamle Digtere, der saa prægtigen beskrive hine ‘Havets Heste’, ‘Søens Skier’ o. s. v. som i deres Tid brugtes, have sagt, dersom de kunde seet et saadant Dampfartøi, – og hvilke Navne vilde de vel i sine Vers have givet samme?»

Konservativt i vest

At austkant har flote inn i Lillo-Stenberg-målet, kan ifylgje Stjernholm forklara trongen til å nytta konservative vestkantmarkørar – til dømes i «Neste sommer» frå 1993 («skal vi atter drikke vin»), og «Oslo» frå 2000 («plassert i Skandinavias skjød/ ligger byen med det rare navn») ­– eit treffande bilete på lokalseringa inst i Viken. Lillo-Stenberg, som til hausten har ei hovudrolle som skodespelar i Bergen, funderer:

– Jeg vet ikke hvor god representant jeg er for andre enn meg selv. Da jeg begynte å skrive, gikk jeg på pønkekonserter der de holdt mikken så tett at ingen hørte hva de sang (han hermar). Hvis jeg skal synge, tenkte jeg da, vil jeg flørte med teater- og revyoppveksten min. Jeg var ofte på Chat Noir og ble opptatt av gammelmodig språk. Hjemme hadde vi en steinkake, en 78-plate, fra 1930, med «latterkongen» Frithjof Køhler. (Han hermar med ljos, feminin røyst:) Men har De hørt sånt tøis, da, De! Hadde jeg ikke reagert på den tilgjorte barskheten i pønken, som «Snuten kommer» (1983) av Betong Hysteria, er det ikke sikkert jeg hadde blitt inspirert til å si ting på en annen måte, som atter og Skandinavias skjød. Det siste har jeg forresten lånt av Vetle Lid Larssen.

­– Det du seier om pønken, kjenner eg meg att i, kommenterer Don Martin.

– I miljøet eg byrja å rappa i, gjekk det i engelsk, snøgt og uforståeleg. Men då eg vart hypp på at folk skulle skjøna kva eg skreiv, gjekk eg over til norsk.

Konservativt i aust

Gamalmodige vendingar finn forskaren hjå austkantrapparen òg. Og dei språkvala «er vanskelige å tolke» og plassera i eit skjema. Ei tolking «vil være svært usikker og aller mest en gjetning». Så kvifor ikkje berre spørja, no som zoologen for fyrste gong møter løva? Stjernholm:

– Du skriv at Oslo-historia «er om kjeltringer, om heltemod og mer om mangt». Kvifor heltemod med dansk eller sørlandsk konsonant?

Don Martin: ­– Det er langt meir helteaktig å seia heltemod. Det er meir helt, lissom. Det er som skjød. Dei songtekstskrivarane eg diggar, er språknerdar. Det du likar når du er språknerd, er språk. Du likar å smykka deg med ord, eit feitt ord som du kan droppa inn i samtalen eller songteksten. Det er kult.

Stjernholm: – Rappar du hull og ikkje høl på grunn av rimet?

I «Nilsen» kjem eit fleirstavingsrim: «Jeg er med folk som alltid gjør noe, har noe tull på ferde/ Møt meg på Tøyenbadet (en) sommernatt med hull i gjerdet.»

Don Martin:

­–?Det stemmer. Og eg må alltid retta på Joachim, makkeren min. Han rappar høl. Sikkert femti gonger har eg sagt: «Hull i gjerdet, Joachim! HULL!»

– Det er ledd i dei forhandlingane mellom aust og vest som eg skriv om, seier Stjernholm.

– I framtida vil nok hull og høl ha ulike tydingar.

– André Bjerke mente at vi skulle bruke begge varianter, at språket egentlig ikke har synonymer, kommenterer Lillo-Stenberg.

– En lærer kan ikke si: Og nå kommer vi til kapittelet om svarte høl.

Damp og røyk

Dampen og røyken i Ivar Aasens Oslo var ikkje kvit som frå ein vasskokar, men svart. Maskinane «sænder sin tætte, sorte Røgstøtte fra Damprøret i en uendelig Længde bagud», skriv han. Røyken frå fabrikkpipene på austkanten blanda seg med røyken frå merskumpipene til åndsarbeidarane. Nikotinen var som koffeinen i dei mange nye kaffistovene, meir kveikande enn sløvande, som alkoholen. Som så mange andre, sett bort frå kvinnene, røykte dei jamgamle poetane Henrik Wergeland og Ivar Aasen som skorsteinar, og Aasen figurerte i ein reklame frå Tiedeman, alt den gongen ått av Andresen, ein av dei rikaste familiane i landet.

Truleg var det lungekreft Wergeland døydde av, 37 år gamal, i 1845, ei veke før Aasen kom til Oslo fyrste gongen. Sjølv vart Aasen 83 år, på ei tid då forventa levealder for menn i Noreg var kring 50. Han var ikkje den siste aldrande skrivekaren som vart plaga av «røykjebein» og leggsmerter.

«Ved lunsjtid ein vårdag i 1892 var Ivar Aasen på veg frå husværet i Holbergs gate nedover Karl Johans gate. Vårsola skar skrått inn der han stoppa ved eit nyplanta tre på hjørnet mellom Universitetsgaten og Karl Johans gate», fortel Ottar Grepstad i Historia om Ivar Aasen (2013). «Der stod 18 år gamle Carl Størmer med eit kamera under jakka. (...) Biletet av mannen som stod og kvilte seg ved det nyplanta treet, er presist skildra av legen Audun Øyri hundre år seinare.»

Livsverket går ikkje fram av snikfotografiet, men vart understreka av tobakksprodusenten, som synte vørdnad nok til å presentera reklameteksten på målet som den trufaste kunden sleit eit heilt liv med å skapa, til siste pipedrag: «Ivar Aasen røykte alltid, når han arbeidde. Det gjorde han då han skapte det geniale ordbokverket sitt òg. Mesteparten er skriven på utbretta tobakspakkingar frå Tiedemanns Tobaksfabrik.»

Eit mellomperspektiv går fram av dagboknotat frå 1890: «18. mai. I nogle Minutter forsøgt at gaae ude. 22. mai. Tobak: 50 Øre. Mykje på Klingenberg. Helbred god, men vedvarende Svaghed i Fødderne.»

I dag er hovudstaden fri for røyken frå både merskum- og fabrikkpipene.

Radikale former

Eit vestkantfarga austkantmål vann førebels oslomålkampen. Men dimed er ikkje alt vel og bra for språklege sigerherrar som rapparane. Kvifor er ikkje dei nøgde?

Når rapmålet pregar vestkanten og regionane òg, vert dialekten mindre lokal – og dimed mindre autentisk. Skilnadene vert færre, og songpoetane dyrkar dei få som er att. «Et nytt behov for å markere språklig tilhørighet oppstår», skriv Stjernholm.

Lillo-Stenberg er samd i at austkantmål har påverka vestkanten:

– Club 7 ble en språklig smeltedigel. I dag sier jeg kjøleskap, men jeg sa isskap før i tida.

Når ein vestkantsongar nyttar fleire a-endingar, som tida, meiner Stjernholm at Don Martin tyr til meir radikale a-endingar, eksklusive for austkanten, som i «Nilsen»: «Boka om Oslo er fortellinga om to byer/ som om historia til hovedstaden er Charles Dickens» (med referanse til Dickens-romanen A Tale of Two Cities, 1859).

– Jeg sier tida nå, men jeg tror kanskje ikke jeg kan si historia, kommenterer Lillo-Stenberg.

– Men du synest det er greitt, spør Stjernholm Don Martin.

– Det kjem an på kva for historie. Det høver for den store historia.

Institusjonane

Det var institusjonane i hovudstaden, Stortinget ikkje minst, som fekk Aasen til å bu der det meste av livet, og institusjonar lèt han sjølv etter seg: teater og mållag, bladstove og forlag. Førre helg stod i deira teikn. Stortingsvedtaket om jamstilling av måla i landet vart fatta 12. mai i 1885, og etter 134 år vart datoen for fyrste gong markert som nynorskdagen, som eg rakk å få med meg byrjinga på, om føremiddagen ved grava hans på Vår Frelsers gravlund, før dialektferda tok meg til kvedarkveld på Hugnadheim i Torpo i Hallingdal seinare på sundagen (meir om det ei anna veke). Då hadde eg laurdag kveld vore i Det Norske Teatret og sett det Frode Grytten-omsette syngjespelet Lazarus av songpoeten David Bowie

På scenen i Målstova drøftar me det munnlege. Kva med det skriftlege? Slik vikamålet forsvann i munnleg oslosk, forsvann samnorsken i skriftleg norsk. Skriftvinnaren har vore målet mitt det meste av livet: moderat bokmål – etter kvart avisnorm, meir eller mindre, frå Aftenposten til Klassekampen, med færre a-endingar. A-endingane er no vanlegast i dialekt og nynorsk, der dei ikkje er politiske markørar.

Moderat bokmål, radikalt nynorsk

Men om moderate skriftformer har vunne i bokmål, kan ein ikkje seia det om nynorsk. Medan bokmål har vorte mindre og mindre farga av nynorsk, har skriftleg nynorsk vorte meir og meir farga av bokmål.

I sentrale riksaviser, der det er meir nynorsk no enn før, er det ikkje eit moderat og tradisjonelt, men eit bokmålsfarga nynorsk. Ein korpusanalyse av norsk avisspråk syner at somme av dei bokmålkonstruerte nynorskorda nådde ein topp kring 1940, før dei så å seia forsvann i 1945 – rett nok ein førebels topp, for etter 2000 har dei kome sterkt attende: verkelegheit for røynd, offentlegheit for ålmente, einigheit for semje.

Laurdag stod eg mellom bystene av Ivar Aasen og Oskar Braaten i Det Norske Teatret og las i programmet om verkelegheita. Som Lasarus har ordet stått opp att frå dei døde. Korleis hadde Aasen opplevd verklegheitsnynorsken? Sundag, ved gravstøtta på Vår Frelsers gravlund, høyrde eg hosting. Sette han røyken i rangstrupen?

Eg kan berre snakka for meg sjølv. Takka meg til røynd. Takka meg til realitet. Takka meg til dei ymse dialektane på scenen – på Det Norske Teatret og i Målstova.

Songpoetane couldn’t care less. Dei skriv i det same anarkistiske språkkaoset som rådde då songpoetar freista å skriva norsk før Ivar Aasen og Knud Knudsen – men med ein livsviktig skilnad: No med sjølvtillit og sjølvfølgje, og over heile det menneskelege registeret, frå tøys til sorg.

Og skal me tru Stjernholm, er det ei trøyst at dei reelle forhandlingane om språkendringane ikkje går føre seg i språknemndene og på kontora, men i songtekstane og i kvardagsmålet. Der vert reglane overstyrte av rytme, rim og musikalitet.

Lars Lillo-Stenberg rundar av samtalen i Målstova med ei verseline frå songen «Frognerbadet» (1991):

– Vi skulle møtes ved klokken klokka to ...