Regionar i Noreg

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

I dag tidleg, ein måndag morgon i mars, vart adressa tasta inn i kartlesaren i bilen: Glomdalsmuseet, Museumsvegen 15, 2406 Elverum – ein naturleg stad å byrja ferda inn i Østerdalen når ein kjem sørfrå. Frå høgtalarane i bilen, på vegen dit, kjem ulike versjonar ulike artistar har spela inn av «Menuett i mai», ein av dei mest kjende songane til østerdølen Vidar Sandbeck. 

Vil du bli med i menuetten 

i de grogrønne mainetten’

når det våres, når det våres 

utmed gangsti og vegg

Vil du leke og gle’ deg, 

tar du kjæresten med deg

uti skogen når det lever 

milla bjørker og hegg

Vidar Sandbeck

Finst det noko ein kan kalla det østerdalske lynnet? Det skal vel gå an å finna ut på den dryge veka på rundtur i dei tolv kommunane i Østerdalen, frå Elverum i sør til Røros i nord, frå Rondane i vest til svenskegrensa i aust. Finst det ein østerdalsk stereotypi, slik ein gjerne høyrer om sørlendingane at dei er flegmatiske og om nordlendingane at dei pratar rakt frå torskelevra?

Spørsmålet går til Kristine Lunds­bakken, ein folkesongar og akademikar midt i trettiåra, busett i Ådalsbruk i Løten, vaksen opp på Vallset i Stange, og med arbeidsplassen i Elverum, som Vidar Sandbeck-ansvarleg ved Glomdalsmuseet. Ho har vore artist sidan tenåra og har ein master i musikkvitskap om bruk av song i museumsformidling.

Etter å ha arbeidd tre år på Alf Prøysen-huset på Rudshøgda i Ringsaker, vart ho tilsett ved Glomdalsmuseet for å ta vare på arven etter Vidar Sandbeck. Visesongaren og forfattaren vart fødd i 1918 på Åsta, eit par mil nord for Elverum, i grannekommunen Åmot, der han døydde i 2006. 

Sandbeck slo gjennom på eit vis andre norske visesongarar ikkje gjorde, heller ikkje Alf Prøysen – heilt øvst på VG-lista, på sjølvaste singellista. Prøysen dukka fyrst opp på albumlista etter at han var død, med samleplata Du ska få en dag i mårå (1971), medan Sandbeck i gjennombrots­året 1959 låg høgt på VG-lista med to singlar, «Pengegaloppen» og «Gull og grønne skoger». Han kniva om fyrsteplassen med artistar som Elvis Presley, Cliff Richard og Little Richard, nokså åleine som norskspråkleg artist og songskrivar, ja, heilt åleine som visesongar på dialekt.

Lundsbakken kommenterer:

– Likevel er det ikkje funne plass til Vidar Sandbeck i Rockheim Hall of Fame i Trondheim. No i januar, då Vømmøl Spellmannslag vart nominert, sa leiaren i bandet, Hans Rotmo, at han tykte det var ekkelt å verta nominert så lenge Sandbeck ikkje er inne.

Lynnet

– Uttrykker Sandbeck noko østerdalsk?

– Ja, han var ein stille og traust type, men tydeleg på at han sleit med depresjon, nett som ein annan kjend østerdøl, Kjell Aukrust frå Alvdal, som fortalde at dersom praten gjekk om noko trist, byrja han å prata om noko morosamt. Om ein er slik, trur folk gjerne at ein berre er morosam, men så gjer ein det av di...

Lundsbakken tek ein pause, før ho legg til med låg røyst:

– Ein er veldig sensitiv. 

Ho vert overdøyvd av ein fullasta tømmerbil som blinkar seg ut mellom museumsbygga og rullar bort. Så høyrer me berre det fjerne bulderet frå stryka i Glomma, like bak museet, under gangbrua over til Skogmuseet på hi sida.

Ho held fram: 

– Eg tenkjer at mange frå Østerdalen er sånn. Trauste og sensitive, utan at dei torer å gå heilt inn på det. Men at ein ikkje vil prata om det, inneber ikkje at ein ikkje er kjenslevar. 

– Han skreiv frekke songar?

– Ja, som hedmarking sjølv lyt eg seia at det kan vera ein skilnad på ein østerdøl og ein frå Hedmark. Båe kan vera trauste, men eg føler at ein østerdøl har meir snert. Ja, eg trur det, ler ho, før ho legg til:

– Men som person var Sandbeck ikkje brautande. Eg trur han hadde hatt godt av å vera meir brautande på vegner av kunsten sin. Men han grov seg ned, medan andre lyfta han opp. Alf Prøysen gjorde det. Prøysen var ein ven som han sende mange brev til, og i dei breva skreiv han seg sjølv ned.

Skuggedalen

I flatemål er Østerdalen ein diger region, om lag like stor som halve Danmark, 20.000 kvadratkilometer, tre gongar større enn Valdres, seks gongar større enn Numedal. Østerdalen er som eit middels fylke i areal, på storleik med Viken, som er sett saman av tre tidlegare fylke: Akershus, Buskerud og Østfold. 

Kan noko som er så stort samstundes liggja så avsides, i skuggen av Gudbrandsdalen? Finst ein østerdalsk stereotypi, slik ein høyrer om sørlendingar og nordlendingar? Austanfor Austlandet, austanfor Mjøsa, som eit grenseland med område som har veksla mellom å liggja på norsk og svensk side av grensa.

Då ferda vart planlagt, spurde somme: Kvar byrjar Østerdalen når ein kjem sørfrå? Eg nemnde Elverum, til protestar: Nei, Elverum er Hedmark. Og sant nok: Det opphavlege Heidmark var skogane mellom Hamar og Elverum, dei me køyrde gjennom tidlegare i dag då me tok av frå Europaveg 6 til Riksveg 3, ved Stange, heimkommunen til Kristine Lundsbakken.

Men namnet Hed(e)mark slo an, som nemning for eit etter kvart større område, og vart til eit heilt fylke som slukte Østerdalen. Administrativt vart heile Østerdalen Hedmark, alle dei elleve Østerdalen-kommunane låg i det tidlegare fylket og utgjorde brorparten av det, i flatemål, men vart likevel rekna som fyrst og fremst ein del av Hedmark. 

Truleg har det vorte enklare å sjå Østerdalen no som Hedmark ikkje lenger er eit fylke. I staden for å verta overlappa og overskugga av eit udefinerbart Hedmark, er Østerdalen i dag det eine av dei to store dalføra, i lag med Gudbrandsdalen, i Innlandet, Noregs største fylke så snart Troms og Finnmark skil lag att.

Songpoetane

Eg har sjølv gått i den fella å forveksla Østerdalen med Hedmark. Når eg har fordjupa meg i nyare norsk språk- og songtekstsoge, har eg konkludert med at den fyrste dialektbylgja i moderne tid, i åra kring andre verdskrigen, ikkje var på trøndsk, nordnorsk eller rogalandsk, dei bylgjene kom seinare, men på hedmarksdialekt. Bylgja byrja rett før krigen med bygdevisene til Åsmund Sveen, og ho heldt fram rett etter krigen – då utan Sveen som gjekk seg vill under krigen ­– med Einar Skjæraasen («Du ska itte trø i graset»), Vidar Sandbeck («Så er je lita») og Alf Prøysen. 

Men konklusjonen min var upresis, for desse songpoetane er ikkje hedmarkingar, men østerdølar. Ja, sett bort frå Prøysen, som er frå ein grannekommune til Østerdalen. Men dei tre andre kjem frå Østerdalen: Skjæraasen frå Trysil, Sveen frå Elverum og Sandbeck frå Åmot, der Rena er administrasjonssentrum.

Sett bort frå Prøysen? Ein kan vel ikkje sjå bort frå Prøysen? Er ikkje han den største? Jo og njo. Kommersielt? Det kjem an på korleis ein reknar. Størst på hitlistene var Sandbeck. Men litterært? Njo då. Men meiningane er delte.

Paus frå Østerdalen

Når eg har diskutert det, på eller av scenen, med ein av dei største nolevande, Ole Paus, har han naturlegvis lyfta fram Prøysen, som han sjølv rakk å verta kjend med. Men så har han lagt til: – Men Sandbeck er større.

Paus vart ikkje berre kjend med Prøysen, men med Elverum òg. Han budde der nokre år i oppveksten. Kan henda er det den østerdalske bakgrunnen som bidreg til at han set Sandbeck så høgt? Elverum har han ikkje sett like høgt, i det minste ikkje i 1979, då han gav ut songen «Elverum», lagd til same Østerdalen og same månaden som «Menuett i mai»: «Midt i mai og mer sne i vente [...]/ Tross alt har jeg hatt det verre før/ Tross alt har jeg bodd to år i Elverum». I moderne tid har byen vorte øydelagd og reist seg att to gonger, etter den tyske bombinga i 1940 og etter nidvisa til Ole Paus i 1979. Enno heng ikkje teksten på veggen i Glomdalsmuseet, men i 2017 fekk Paus opna festspela i Elverum medan ordføraren vurderte å kalla opp ein veg etter trubaduren om han ville flytta heim att. Somme av verselinene har gått inn i det kollektive minnet:

Elverum, Elverum, Elverum

Sneen er dyp og Glomma er grunn

Et rykte vil ha det til at jorden er rund

Men man tro’kke på hva som helst i Elverum

Elverum er en grøft til høyre for Hamar et sted

Det er skog nok her til lands

Skog og gråsvart himmel og Gråberg kafé

og blytung gammeldans

Alt var dårleg

– Eg har eit personleg minne om korleis Vidar Sandbeck kunne snakka ned seg sjølv, i god østerdalsk stil, fortel Kristin Lundsbakken medan ho syner oss Glomdalsmuseet. 

– Eg song for Sandbeck, i heimbygda mi, på Kvennstuguteatret. Det var i framsyninga Hansen, i 2002 og 2003. Eg var berre 16–17 år. Sandbeck kom og høyrde på, det siste året i rullestol. Det var eit par år før han døydde. Eg song nokre strofer av «Menuett i mai».

Og du gynger i menuetten 

i de grogrønne mainetten’ –

Ingen spådom, ingen spådom 

kan formørke mitt sinn.

Det er fast under sola,

det er gamalt på jorda:

Je vil leva, je vil finna 

en å kalle for min

Lundsbakken syng ikkje no, men låtten hennar er lett og ljos og trillande som fløyta Sandbeck skildrar i songen. Så absurd er det at ho lyt le når ho fortel:

– Etter framsyninga sa han til meg at alt han hadde skrive, var dårleg, ja, sett bort frå «Menuett i mai». Så mot slutten hadde nok tungsinnet og sjølvnedvurderinga vorte endå meir tydeleg.

– Men då hadde han jo fått mykje anerkjenning?

– Han hadde jo det. 

Ei slik nedvurdering av seg sjølv er diverre ikkje avgrensa til Østerdalen, det er eit stjernesyndrom som har råka mange av dei internasjonale artistane Sandbeck låg i lag med øvst på VG-lista. Det er store stjerner som imploderer til svarte hol av tung­sinn og negative sjølvbilete, der alt av ros og positivitet forsvinn i mørkeret. 

– Likte han tolkinga di av «Menuett i mai»?

– Ja, det gjorde han, og det er jo bra, då. 

– Mange av songane hans er prega av burleske overdrivingar. Han har mykje humor?

– Det har’n, vettu. Det er humoren han er kjend for, men ofte er det eit stort alvor i låtten. Han skriv om menneske som strevar med små ting medan det store livet berre forsvinn frå dei. I «Pengegaloppen» og i «Heksedansen» held dei på med dei usle tinga sine, og så plutseleg har livet gått. 

Hans eiga tolking

«Menuett i mai» er ikkje prega av dette mørke bakteppet. Vårsongen er ein glad og optimistisk kontrast til den triste og grå seinvinteren som omgjev oss her ved Glomma. Det vil seia: Dei mange coverversjonane er utan mørker. Både musisering og vokal er prega av munter optimisme og ei til tider påtatt glad framføring. 

Den store kontrasten syner seg når me skiftar til Sandbecks eigen versjon, slik han sjølv song «Menuett i mai». Der ligg nederlaget og det tapte livet like under overflata. Under gleda over våren ligg ei usagd fortviling over våren som kjem til dei andre, men ikkje til ein sjølv. Den melankolske versjonen hans liknar dei grå seinvinterlandskapa kring oss og dei tunge barskogane som lukkar seg om oss på vegen vidare inn i Østerdalen.