William Sem Fure

redaksjonen@dagogtid.no

Det er ikkje så mange som veit det eller bryr seg om det, men nett no er fiskerinasjonen Noreg inne i ein gullalder som vi ikkje har sett maken til på fleire generasjonar. Alt før covid-19 runda mange dekksfolk millionen i årsløn – unggutar på nitten kan fort tene det dobbelte av det òg, om dei kjem seg med den rette båten.

Sjølv har eg nærare ti år på sjøen bak meg, først som trålfiskar, deretter som høvedsmann i kystvakta, og til slutt som linefiskar. Eg fekk så vidt smake på oppgangen før eg la inn årane i 2019. Den nest siste turen min varte berre to månader – og på desse to månadene hadde eg like mykje på lott som eg fekk for sju samanhengande månader i 2012.

«Ung og dum som eg var, fekk eg berre meir lyst til å prøve meg på lina.»

Når eg har prøvd å fortelje om erfaringane mine frå denne verda, har eg oftast vorte møtt med anten mistru eller total mangel på forståing. Det er kan hende ikkje så rart. Eg studerte litteraturvitskap, historie og tysk ved Universitetet i Bergen, medan eg jobba som fiskar når sjansen baud seg mellom semestera.

Ein større kontrast er vanskeleg å sjå føre seg, og eg strevde tidvis med å foreine desse to verdene sjølv. Eg snakka med ein maskinist om dette ein gong, og han sa at eg berre måtte la vere å prøve:

– Når du seier at du arbeider som fiskar, så ser dei fleste føre seg ei kasse med øl under tofta på ein liten sjark ute på fjorden. Dei tenkjer sjelefred og «naturens harmoni».

Profesjonelt fiske er naturlegvis noko heilt anna. På den eine turen min som trålfiskar reiste eg i lag med Dan, ein dekksmann som hadde vore linefiskar tidlegare. Han fylte hovudet mitt med forteljingar om livet på lina, som han kalla det. Ifølgje han var trålfisket nesten som å vere på cruise i samanlikning:

– Du er forbanna heldig som har fått deg arbeid her, sa han.

– Og om du veit kva som er best for deg sjølv, så spør du reiaren om å få bli.

Men ung og dum som eg var, fekk eg berre meir lyst til å prøve meg på lina. Om der fanst ein stad som var endå barskare enn trålen, så var det dit eg måtte. Og det synte seg fort at Dan hadde rett. Å reise på lina var noko anna enn alt eg hadde vore borti før. Båtane er mindre, og ein kjenner meir til sjøgangen. Vaktene var lengre, arbeidet var mykje meir fysisk tungt, og ikkje minst var mannskapet sett saman på eit heilt anna vis. Det mest openberre var at det ikkje fanst ei einaste kvinne om bord.

Det er lenge sidan kvinnene fann seg ein plass på fabrikktrålarane, men linefisket er framleis eit mannsdominert yrke. Det er kaldt, vått og stressande, og innlosjeringa er primitiv. På dei eldste båtane er det ikkje uvanleg å dele ein dusj og eit toalett på 16 mann. Ein bur som regel to og to på små lugarar. På dei båtane som er bygde dei siste ti åra, er standarden ein heilt annan, og det vil kan hende gjere terskelen lågare med tida – men linefiskarane ligg enno bakpå her, og kjem sikkert til å gjere det lenge.

Det er ikkje berre kjønnsbalansen som gjer at linefisket kjennest som ei anna – og eldre – verd. Fangstmetoden i seg sjølv gjer at ein ikkje har kunna automatisere like intensivt som i andre delar av næringa. Mannskapa på 15–16 mann er om lag det same som då faren min drog ut på 1960-talet, sjølv om det meste naturlegvis har endra seg på andre vis. Då faren min drog ut, hadde han med seg ein stamp med si eiga line oppi. Ho kan ikkje ha vore meir enn nokre hundre meter lang.

I vår tid har dei store, havgåande båtane gått over til såkalla autoline. Det er ikkje snakk om å få plass til noko slikt i ein stamp. I egnehuset heng det no typisk fire kilometer med line, på nokre få båtar endå meir. Lina vert delt i såkalla magasin og kan delast opp eller skøytast saman, alt etter kva ein har bruk for.

Ligg ein på Nordkappbanken og fiskar torsk og hyse, kan ein gjerne nytte heile lina til eitt kast – ein såkalla stubb. Ligg ein derimot vestafor, på Rockall eller utanfor Færøyane og fiskar lange og brosme, må ein ofte dele ho opp i fleire kortare stubbar. Dette er av di langa held seg tettare og står i samanpakka stimar på små avgrensa flekkar. Då gir det oftast meir meining å kaste fleire kortare stubbar, for å prøve å treffe så mange slike flekkar som mogleg.

Fisket vestafor er generelt mykje meir krevjande, både fordi det er vanskeleg å treffe dei gode flekkane og fordi farvatna er fulle av spøkelsesgarn frå spanske og portugisiske båtar. Spanjolane har lenge vore EUs utvalde fiskerinasjon, og i mange år har dei hatt svært gode ordningar for skatteavdrag på fiskevegn. Resultatet er at det har vore billigare å dumpe gamalt utstyr enn å bøte det eller ta det med heim til gjenbruk. På dette området har vi all grunn til å vere stolte over dei norske sjøfolka. På alle dei båtane eg har vore på, har gamle vegner vorte pakka ned og sende til resirkulering på land. Alle dei spanske garna vi fiska opp, vart òg pakka ned – ingen liten jobb berre det.

Rytmen om bord er styrt av berre éin ting, og det er lina. Kvart minutt som ikkje vert nytta til å fiske, er bortkasta tid, langt borte frå familie og vener. «Det skal halast line», er omkvedet. Dersom ein kastar heile lina i éin samanhengande stubb, tek det gjerne fire timar frå start til slutt.

Ei blåse og ei bøye er det første som går ut. Deretter går endetauet, som skal vere så langt at det når frå havbotnen og opp til overflata. Så kjem dreggen, som skal halde lina nede på botnen, og sørgje for at ho søkk. Båten sig framover med eit par knops fart, og slik vert lina strekt utover. Kvar krok går gjennom ei egnemaskin på vegen ut ei luke i hekken. Her står ein mann og matar på agn, slik at ikkje ein einaste krok går i sjøen utan ein bit med akkar eller sild på. Til sist kjem endå ein dregg med blåse og bøye.

Kastinga av dreggen er rekna for det farlegaste ein gjer på ein linebåt. Det er ein komplisert affære, med mange taukveilar, dreggar og karabinkrokar, som skal hektast på og gå ut i rett rekkjefølgje. Å kaste dreggen er difor ofte det siste ein lærer før ein offisielt vert rekna som vand linefiskar.

Alexander, ein kollega på båten «Frøyanes», fortalde meg mellom anna ein gong at det absolutt verste han hadde vore med på, var ein dekksmann som fekk foten surra i endetauet nett idet dreggen vart kasta. Skipperen bakka båten for å lette trykket på tauet, og mannen klarte å smette foten ut av sjøstøvelen.

– Men det redsleskriket var så jævlig at det følgde meg sidan, som Alexander sa.

Eg sjølv vart nesten skuld i ei slik ulukke òg ein gong. Eg var med og skulle kaste endetauet, men hekta feil karabinkrok på feil dregg. Jostein, dekkssjefen som skulle lære meg opp, oppdaga feilen i siste liten. Han fekk bytt om krokane, nett idet tauet stramma seg opp, og vi var nøydde til å hoppe bakover båe to, medan dreggen vart slept over ripa med eit fælande brak.

– Vi nemner ikkje dette til skipperen, sa han, og gav meg eit klapp på skuldra.

«På potta». Når ein ikkje klarar å ta unna på rullen, kjem ein fort bakpå med bløgginga. Torskefiske på MS «Frøyanes Senior».

Foto: Anna Victoria Pryne Vinje

Om dreggen og endetauet er både farleg og komplisert, så er ikkje sjølve lina stort betre. Det er fleire titusenvis med krokar som skal ut gjennom luka, og plassmangelen gjer at mykje av arbeidet må gjerast i siste liten. Kvart av dei om lag 40 magasina må bindast i det førre. Nokre gonger har ein berre få sekund til å få dei festa.

Medan lina vert dregen ut, må ein òg koste, det vil seie å spreie ut krokane i passe avstand, slik at dei ikkje hektar seg i kvarandre og knurvar seg saman til ein vase. Det er mykje byrgskap i det å kunne koste skikkeleg; dei beste folka er verkelege virtuosar og kan gjere det heile med éi hand, medan dei fyrer seg ein røyk med den andre. Motsett er det mykje skam i å koste dårleg. Når kastinga er unnagjord og lina skal halast, kjem kostevasane for ein dag. Dei vande fiskarane er djevelsk gode på å rekne på magasina. Dei veit akkurat kven som kosta den eller den vasen – slikt må ein stå skulerett for.

I det heile er det mykje ved arbeidsmiljøet som ikkje ville vorte HMS-godkjent etter moderne standard. Men arbeidet er av ein slik art at det er vanskeleg å kome utanom det. Ein speler på primitive, sosiale strukturar. Ære og skam er dei to sidene av mynten.

Det minner meir om forteljingane til faren min på sengekanten, då han skildra livet til fiskarane på Stad rundt førre hundreårsskiftet. Han fortalde mellom anna om bestefaren min, som hadde bukkreft, men ikkje klarte å halde seg på land når brørne drog på sjøen – han klarte ikkje å sitje stille ved kjøkenbordet medan dei andre «kom på land med æra».

Slik er det enno blant linefiskarane. Ute på feltet lever vikingtida enno. For 1000 år sidan var Stadlandet eit springbrett mot verda; herifrå er det berre å setje kursen rett vest, så kjem ein med tida til Færøyane. I vår eiga tid driv sjøfolka frå Stadlandet som pionerar over så å seie heile verda. MS «Frøyanes» har mellom anna funne vegen heilt ned til Sørishavet, der det vert fanga tannfisk langsmed iskanten.

Den gamle kulturen ser ein òg i det økonomiske. Fiskarane får ikkje time- eller dagløn, men mottek i staden lott. Det vil seie at pengane frå salet av fangsten vert fordelt likt på mannskapet. Det vanlege er at om lag 50 prosent går til båten (altså reiaren), og 50 prosent går til lottane. Slik har det seg at fiskarane ikkje berre er arbeidstakarar, men òg er med på å bere både risikoen – og ta del i vinninga når det går godt.

Lottfisket er ei eldgamal ordning, som ein mellom anna kan lese om i islendingsagaene. Sjølv om fiskarane ikkje lenger tar med si eiga line i ein stamp, deler dei på utgiftene til drivstoff, proviant, agn og fiskevegn. Sagt med Marx kunne ein ha hevda at fiskarane er blant dei få i dag som har eigarskap til produksjonsmidla sine. Følgja av dette er at skipperen er ein figur som slektar meir på ein hovding enn på ein moderne administrativ leiar. Ein dyktig skipper er den beste garantien for ein god tur, og dei gode sjøfolka flokkar seg rundt dei. På motsett side endar ein dårleg skipper gjerne opp med eit tilsvarande fiskarlag. Kven ein reiser med, har alt å seie.

Ronny Martiniussen skal til å kaste dreggen som siste del av lina, om bord på MS «Frøyanes Senior».

Foto: William Sem Fure

Det typiske for linebåtar er at egnehuset, der alle linemagasina heng, er plassert bak på babordsida. Framme mot baugen ligg fabrikken, der ein frys og pakkar fangsten i blokker på 25 eller 50 kilo.

Å kaste heile bruket, altså heile lina på om lag 4000 meter, tek gjerne rundt fire timar. Dei resterande 20 timane i døgnet går med på å hale ho inn igjen. Ein startar i den enden som vart kasta først, og slik får alle dei 40 såkalla magasina om lag fire timar i sjøen. Såpass med tid må ein ha for at fisken skal rekke å sige til og bite på.

Ein startar med å ta bøya og blåsa inn dragarluka, som er ei luke om lag midt på styrbordsida av båten. Her står spelet som ein så festar lina på, og som dreg lina om bord. Utabords står det ein såkalla rull: ein massiv rull av stål som lina vert dregen over. Her vekslar linefolka på å stå på rullen, typisk ein time om gangen, med ein klepp i høgrehanda og ein kniv i venstre. Kleppen brukar ein til å hekte og drage om bord fisken, og det må helst gjerast så snart han kjem opp til overflata. Vekta av fisken er ikkje så stor når han er under vatn, men når han bryt overflata, kan han fort dette av kroken og falle i sjøen.

Kniven brukar ein til å bløgge fisken, altså å skjere over halsen slik at han døyr og blør ut. Så vert han send bak til folka i fabrikken. Denne metoden, der fisken vert bløgga rett ifrå sjøen, er det som gjer at linefanga fisk vert rekna for å halde den høgaste kvaliteten, samanlikna med til dømes garn eller trål. Lina gjer òg minimalt med inngrep på botnen og sørgjer for at ein kan fiske meir presist, altså med mindre såkalla bifangst av uønskte artar.

Er det dårleg vér og mykje fisk, kan timen på rullen vere både kald, våt og stressande. I tillegg til fisken må ein halde eit auge med lina. Ein må sørgje for å stoppe spelet dersom det kjem ein vase, og kalle på hjelp dersom det kjem stor fisk, som til dømes kveita, som kan vege meir enn 100 kilo om ein har hellet med seg. I slike tilfelle må ein gjerne vere to mann for å drage fisken om bord, ved hjelp av ein svær stålkrok som ein kallar for eit kveitegrev.

Det går stort sett fire mann på eit tolvtimarsskift: éin på rullen, to i egnehuset og i teorien éin på pause. Dei to i egnehuset driv med det ein kallar splitting og rigging. Etter at lina kjem gjennom spelet, går ho gjennom eit røyr og bak til egnehuset, der ho skal kveilast og hengjast opp, slik at ho er klar til neste kasting. Ei splitte, eller ein separator, sender krokane inn på ei skjene, mens lina vert hengande i ein kveil innunder. Dei to som jobbar her, må sjå til at lina er kveila korrekt, at bøygde krokar vert skifta eller retta opp, og at kvart magasin vert stua klart til kastinga. I praksis går pausane gjerne med til å hjelpe dei andre, anten den eine som står på rullen, eller dei to som driv med rigginga.

På mange av båtane er plassmangel ei stor utfordring. Ein har gjerne lite plass til agn i lasterommet bak og må difor stue mykje av agna framme i baugen, der ein eigentleg skal ha fangsten. Dette gjer at mange av pausane går med til å springe heilt fram i baugen for å hente agn til neste kasting, og å leggje dei klare bak på hekken, der egnemaskina står.

«'Det skal halast line', er omkvedet.»

Det kan vere knusande hardt arbeid å først stå ein time på rullen i hardt vêr for deretter å springe heile lengda av båten med blokkar på 20 kilo med frose agn. Er det mykje sjøgang, vert ein gjerne slengd hit og dit mens ein spring. Før ein veit ordet av det, er pausen over, og ein må i gang på neste post, som er splitting og rigging.

Slik vert det ofte lite kvile å få på dei tolv timane vakta varar, og ein er som regel godt utkøyrd når ein endeleg kan slengje seg i køya. Eg har tidvis vore så utsliten og stiv i musklane at eg har vorte liggjande vaken med krampe gjennom heile frivakta. Men merkeleg nok finn ein alltid ein ny reserve av styrke når ein minst ventar det. Samhaldet mellom dekksfolka er så sterkt at det er utelukka å svikte kameratane.

Ein skal kome på land med ære, koste kva det koste vil.

Framhald neste veke