Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

håvard@dagogtid.no

Etter buss frå Telemark, fly frå Oslo og tog frå Beijing kjem kona og eg ein kveld i september 2007 til hovudstaden i Tibet. I Lhasa er det så mykje å sjå og høyra, lukta og smaka at døgera vert for korte. Smaua, kafeane, pilegrimane, bokhandlane, utsyna, skikkane, butikkskilta, morgonane, kveldane. Opphaldet vert ytterlegare smurt når ein som eg likar den særeigne lukta og smaken av jakkjøt og jakmjølk, som er overalt, i teen, i smøret, i nasjonalretten sampa, i momo, dei regionale pastaputene, i lufta og i pusten. Likar ein øl, lyt ein hugsa å skjenkja varsamt i, for i den tynne lufta, 4000 meter over havet, skummar det snøggare enn heime. Likar ein underverk, kan ein vitja Jokhangtempelet og Potalapalasset.

Ein time i Potala

Gjennom hovudgangane i palasset vert dei tilreisande slusa i grupper på mellom fem og ti personar, mange av dei japanske, og kvar gruppe får nytta høgst éin time på å koma seg frå inngang til utgang – altfor lita tid i eit byggverk som hyser meir enn tusen rom.

Me ruslar roleg inn på eiga hand, utan guide med skilt eller reiseførar med vimpel, i ei gruppe på berre to, og vert snart gåande heilt for oss sjølve ­– frimodige etter at ingen byråkrat eller målsmann for styresmaktene registrerte oss og Tibet-sertifikata våre ved innreise, etter at hotellet sjekka oss inn for ei veke utan å notera namn eller be om å få sjå pass.

Hotellet ligg mellom Jokhangtempelet og Potalapalasset, i sentrum av hovudstaden. Nokre dagar kjem me oss opp før soloppgang for å ha plassane for oss sjølve.

Fartsblind

Både i tid og rom har reisa til Tibet kome på stor fråstand i det siste. Dei 7000 kilometerane og tretten åra har på berre nokre månader vorte dobla ­– av di Lhasa no synest fjern ikkje berre i fortid, men i framtid òg.

Då eg før sumaren byrja på ein serie om reiser i Kina, hadde eg ei litt anna kjensle enn no. Opphaldet i reiseverksemd var berre kort og førebels, tenkte eg, i haust ville eg og verda vera klare for nye møte.

I januar i år var eg komen heim frå ei ferd i Søraust-Asia, og i april skulle eg etter planen dra med jarnbane gjennom Sør-Amerika. Nett no er mykje uvisst. For ein som kjenner djup kjærleik til den blå planeten, som ikkje får nok av nye skikkar, stader, menneske, vert fråstandsregelen ikkje opplevd i meter, men i mil.

Start verda, eg vil på. Men ein pause gjev perspektiv. Kan henda har den sterkt aukande reiseverksemda dei siste tretti åra gjort oss fartsblinde. Me skal ikkje lenger attende enn til 1980-åra, då eg gjekk frå tjue til tretti, før situasjonen var ein annan. Kven sette seg på eit fly til Aust-Asia den gongen? Berre dei med mykje pengar og/eller eventyrlyst. Samstundes vart landevegen dit stengd av revolusjonar, invasjonar og krig.

Tibet er eit døme på utviklinga. Tibet vart opna for tilreisande fyrst i 1984, same år som den kinesiske jarnbanen nådde Golmud i Qinghai-provinsen, 1200 kilometer frå Lhasa, ein distanse som ein då laut forsera om bord i ein skranglete buss. Bussferda frå Golmud til Lhasa tok to døger, lengre tid enn toget no nyttar på dei nær 400 mila frå Beijing til Lhasa.

Munken på moppane

I palasset har me kome til dei heilage gravkammera, der hundreår med lamaer kviler. Med eitt vert me stogga av ein ung munk som snøgt kjem mot oss med effektive fråspark, framoverbøygd som ein skeiselaupar, med ei hand på ryggen og ei hand som syter for balanse og framdrift. På føtene har han ikkje skeisejarn, men mjuke moppar som glir lett og ljodlaust over det glatte steingolvet. Med store fråstandar innandørs er det praktisk med snøgge framkomstmiddel, om lag som sparkesyklane på sjukehus og i lufthamner.

Ein augneblink fryktar me at han vil fortelja oss at det er forbode å vasa kring på eiga hand i eit av dei mest eventyrlege byggverka på jorda, men nei, han stoggar oss på utsjånaden, som fortel han at me etter alt å døma snakkar engelsk. No ser han eit høve til å praktisera den vesle engelsken han sjølv snakkar.

Tilnærminga stadfestar ei global reiserøynsle. Ikkje unngå ikkje-engelsktalande område. Kor lett ein kjem i snakk med framande, kjem ikkje an på kor mange som snakkar engelsk i landet, for di færre som gjer det, di oftare vert ein oppsøkt av dei få som gjer det.

Eg veit ikkje kva agenda han har når han gjev seg i prat med to av dei få vestlege som vitjar palasset, og som heller ikkje høyrer til ei gruppe. Tibetanarar har vore straffa for å overlevera biletmateriale til utlendingar, og utlendingane har vorte utviste. Me skjønar heller ikkje kor desperat situasjonen er no; uroa i landet skal i 2008, om få månader, bryta ut i opptøyar, sjølvmord og massakrar. Dessutan kjem ikkje ordskiftet vårt lenger enn til dei innleiande venskapsfrasane før det tek ei anna og uventa vending.

Få vestlege

Lhasa er ein by som strekkjer seg frå aust til vest attmed Lhasa-elva, som renn gjennom dalen. I den vestlege bydelen bur dei innvandra han-kinesarane. I den austlege bur tibetanarane, dei innfødde, men òg dei mange tilreisande tibetansk-buddhistiske pilegrimane. Viktigare enn den utanlandske turismen er den religiøse.

Og midt imellom, i sentrum av byen, mellom Potalapalasset og Jokhangtempelet, bur vestlege og andre ikkje-kinesiske turistar ­–?som det er få av. Kring 70.000 utlendingar vitja Lhasa det året me var der, vel å merka eit år talet auka kraftig etter at jarnbanen til Tibet opna året før. Auken har halde fram og dei siste åra lege på kring 20 millionar årleg tilreisande.

Men auken av vestlege har vore liten. 95 prosent av turistane er kinesarar, for det meste storbykinesarar. Etter at direktetoget frå Beijing kom i 2006, har det vorte etablert direktetog til Lhasa frå større byar som Shanghai, Xining, Lanzhou, Chengdu, Chongqing og Guangzhou. Både styresmaktene og han-kinesarane ynskjer ei slik utvikling, styresmaktene for å «integrera» Tibet i Stor-Kina, han-kinesarane for å oppleva ein «eksotisk» del av riket.

Dersom helvta av dei 70.000 utlendingane (om lag 100.000 no) som i 2007 vitja Lhasa, var vestlege, vil det i snitt seia at det dagleg kom knapt hundre vestlege til byen.

Okergul kappe

Av reaksjonane frå den unge munken som har stogga oss, skjønar me kor ytst få av desse hundre som er nordmenn. Då det går opp for han kvar me kjem frå, vert han mållaus og himlar med auga. Så bryt han ut i eit breitt smil og ser lenge på oss.

­– Norway, seier han draumande.

Han skeisar vidare medan han vinkar oss etter seg. I eit anna rom presenterer han oss stolt for ein overordna, ein vyrdeleg kar i sekstiåra, ein munk i okergul kappe. Han uttrykkjer stor takksemd for at den norske nobelkomiteen i 1989 gav fredsprisen til Dalai Lama.

– Eg får ikkje sagt kva verd og verknad prisen har hatt for tibetanarane generelt og for oss munkar spesielt, seier han.

­– Den internasjonale merksemda om prisen dempa overgrepa frå styresmaktene, og prispengane var med og finansierte ei naudsynt oppussing av palasset, held han fram og peikar kring seg. Han legg til:

– Men viktigare enn rehabiliteringa av palasset var rehabiliteringa av Tibet-spørsmålet.

Fienden som mangla

Tibet vart aldri ein viktig kamp i Vesten. For vestleg venstresiden var kampen mot vestleg imperialisme forståingshorisonten for solidaritet med undertrykte folk. Solidariteten var fiendedriven, styrt meir av hat mot USA enn av omsyn til dei undertrykte. Av di Kina ikkje var ein fiende som USA, vart Kinas ofre mindre interessante.

I det dekadente spelet som gjer utanrikspolitiske spørsmål til innanrikspolitiske markørar, vart Tibet eit Palestina for vestleg borgarskap. Medan dei borgarlege starta Tibet-komitear, slikka norske eks-maoistar såra etter kinakjærleiken sin.

Fredsprisen i 1989 endra biletet internasjonalt, på eit tidspunkt då Kina framleis ikkje var ein verdsleiande økonomi som kunne leggja premissane for vestlege statsleiarar på offisiell vitjing.

Då nobelkomiteen opna døra, vart det opna dører til statsleiarar over heile verda. Tibet vart sett og omtala. I det låg vernet. Som ein annan fredsprisvinnar, tyske Carl von Ossietzky, fekk høyra femti år før, frå fangevaktarar som gjerne skulle ha gjort det av med han: «Me burde ha gjeve deg bank, men deg vert det jo snakka om.»

Silkeskjerfa

Den eldre munken i okergul kappe orsakar seg og går. Snart kjem han attende med to kvite silkeskjerf som han stryk fram og attende mot dei heilage gravene før han legg skjerfa kring akslene våre og lyser signinga si over dei langvegsfarande.

Samtalen som fylgjer, er ikkje berre hemma av haltande språk, men òg av frykt. Kina har forbode bilete av det landflyktige samlingssymbolet, og jamvel omtalen av han er ytst diskré. Noko i situasjonen minner meg om det eldre slektningar ein gong fortalde meg om tilhøva i Noreg under okkupasjonen i 1940-åra.

Båe munkane nyttar diplomatiske vendingar som står i skarp kontrast til dei munkeleidde opptøyane som berre eit halvt år seinare skal prega Lhasa. Men bodskapen er tydeleg: Dei kjenner at dei står i ubetaleleg takkskuld til Noreg. At 1989 står att som eit merkeår i tibetansk soge, kjem av det relative vernet prisen og merksemda har gjeve dei.

I staden for å verta skyssa gjennom palasset på ein time, får me gå fritt ikring heile dagen, med kvite skjerf over akslene. Og ryktet går føre oss. Overalt vert det norske paret helst av smilande og vinkande munkar. Inkje tyder på at somme av dei nokre månader seinare, i 2008, skal setja fyr på seg sjølve.

På austkanten

Nokre dagar seinare vil me utforska den austlege delen av byen der dei tibetanarane bur. Medan det vert færre og færre butikkar og hotell kring oss, går me lenger og lenger inn i ein labyrint av fattige smau, med kvart utanfor kartet me har i lomma.

Etter nokre timar står sola så lågt på himmelen at me ikkje lenger kan orientera oss om retninga. Me freistar å spørja om vegen, men med dagsljoset som svinn, vert reaksjonane frå dei fastbuande kjøligare og kjøligare. Det er som fattigdomen og fiendskapen vert synlegare i mørkeret som fell.

Omsider kjem me ut av labyrinten, ut i ei større gate, og stoggar ei drosje som tek oss til hotellet.

I dag er Lhasa berre ein kinesisk by med eit tibetansk fattigkvarter, vert det sagt.

Dørene lukkar seg

Då den innfødde folkesetnaden i 2008 gjorde opprør, vart Tibet atter ein gong og for ei tid «det lukka landet». Ifylgje rapportar vart eit tresifra tal tibetanarar drepne, og om lag like mange munkar brende seg sjølve til døde under og etter opptøyane.

I åra etter klarte kinesiske styresmakter å lukka mange av dei dørene som hadde opna seg etter fredsprisen. Den norske døra lukka seg òg. Då Dalai Lama vitja Noreg i 2014, nekta Solberg-regjeringa å møta han. Det gjorde òg stortingspresidenten, som inntil året før vitjinga hadde vore leiar for Stortingets Tibetkomité.

Før var Kina for lite til å kritisera. Så vart Kina for stort til å kritisera.