Lytt til artikkelen:

Eg står i Vänern med vatn til anklane og held telefonen mot øyret. Det ringer, éin gong, to gonger, eg ser vatnet skylje lyse sandkorn over dei rosableike føtene, tre gonger, det blæs friskt frå aust, fire gonger, krappe bølgjer skummar kvitt ute på det store, skimrande innlandshavet...

– Hallå, Kundservice i Värmlandstrafik, hur kan jag hjälpa till?

– Hallo, ja. Eg… eh… jag heiter… Eh… mitt namn er Hallgeir Opedal, og eg… jag… trur at jag har mista… tappat… forlorat … eller forlagt? Jag tror att jag har förläget ein genser på bussen mellom Karlstad og Grums…

– Förläget?

– Forlagt? Eh… gløymt?

– Glömt? Jaha. Och vad du har glömt, sa du?

– Ein genser. Eh… tröja! En strikktröja! En svart strikktröja. På bussen frå Grums. Eller til Grums. Eg... jag veit ikkje... inte sikkert… säkert!

Eg er av dei mange som har irritert meg over Fredrik Skavlans svorsking på TV. Åh, det skjer i øyra når han samtaler på dette umusikalske kvasispråket, og éin ting er at det er grufullt å høyre på, men verre er det at han gjer seg så liten. At han ikkje har skamvit og ryggrad til å snakke sitt eige språk, men nei, der sit han logrande og jålar seg til med svenske ord, som om svenskar ikkje skjønar norsk!

Har eg tenkt.

Så fekk eg svenske kollegaer.

Eg var bestemt på at eg ikkje skulle senke meg ned på Fredrik Skavlans nivå, og snakka difor norsk, ja, eg heldt fast på min eigen Odda-dialekt, som eg meiner ligg tettare på svensk enn det syngande austlandsmålet. Dei svenske kollegaene mine forsøkte verkeleg å forstå kva eg sa, men dei gjorde ikkje det, og det skjøna eg av stilla, av dei spørjande andleta, der dei veksla blikk seg imellom, liksom «vad säger han?». Etter nokre sekunds forvirring ville ein av dei seie «nu hörde vi inte riktigt vad du sa, Hallgeir», og så måtte eg gjenta det eg hadde sagt, ofte fleire gonger, før bodskapen nådde over, og dei kunne respondere. Dette var fornedrande, frustrerande og tungvint, men eg heldt fram språkkampen min, eg heva røysta og senka tempoet og uttalte kvart ord tydeleg, men heller ikkje det var det hjelp i. Og etter kvart innsåg eg at det ikkje var uvilje eller hovmod, nei, det var berre det at svenskar ikkje skjønar norsk. Ja, for oss nordmenn er det enkelt, og det er fordi vi voks opp med Emil og Pippi, vi har høyrt Evert Taube og Ulf Lundell, fordi vi alltid har sett opp til svenskane, vi er interesserte i dei. Svenskane, derimot, har aldri vore eksponerte for norsk, dei høyrde aldri norsk musikk og såg aldri norske TV-seriar, ja, sett bort frå Marve Fleksnes, som for dei er sjølve urnordmannen.

Så no svorskar også eg når eg pratar med svenskar, det er meir effektivt, og innimellom brukar eg langt fleire svenske ord enn naudsynt, berre for å briske meg som språkkunnig, men no, når eg ringer Värmlandstrafik for å høyre om eg kan ha mista/gløymt genseren min på bussen mellom Karlstad og Grums, kludrar eg det til så eg raudnar, der eg står i vatnet.

– En svart stickad tröja? Ett ögonblick, så ska jag kolla, seier mannen på Kundservice, men altfor snart er han tilbake og svarar «tyvärr».

Eg vassar i land, tek skoa i handa og går berrføtt opp til teltet. Kan eg ha forlagt genseren hos Grums Gummi? Det blafrar i teltduken, for vinden får god fart her ved Vänern. Eg har mest heile plassen for meg sjølv. Alle campingvognene med norske skilt står tomme. Når eg lagar frukost, klarer eg å velte steikepanna med dei tre egga frå Årjäng, men bergar så vidt eitt. Eg legg det inn i ein grov bagett og et ståande mens eg kikkar på kartet som ligg bretta ut over grasplenen. Planen i dag er å køyre til Lidköping, men så ser eg at Trollhättan ligg langs vegen. Ein liten omveg blir det, men den skal eg ta meg tid til. Det er ikkje mykje eg veit om Trollhättan, anna enn at dei der spelte inn filmen Fucking Åmål, og at dei der produserte Saab. Sjølv er eg ikkje oppteken av bilar, men svensk bilproduksjon er absolutt noko å skrive om i ein artikkelserie som dette.

Eg pakkar saman, vinden riv tak i teltet, og det tek tid å brette det saman, og til slutt stappar eg det ned i posen. Eg rullar saman liggeunderlag og sovepose, slår saman stolen, og fyrst halv tolv er eg klar. Eg stiller inn telefonen på Saab-museet, det er litt over 60 kilometer, ser eg, og eg burde vere der innan halvannan time.

Eg køyrer ut av campingplassen, gjennom ein furuskog, og snart slynger vegen seg sørover mellom kornåkrar og slåttenger, og vindmøllene roterer så vengene gneistrar i sola, og det är härligt att vara i öppet landskap. Men det er mange vegar, og dei går på kryss og tvers, og rett som det er, kjem eit vegskilje, og eg må stanse for å sjekke kartet på telefonen. Under ein av desse stoppane ser eg etter om det finst podkastar om Trollhättan. I Karlstad hadde eg stor nytte av ein podkast om byens arkitektur, og no vil eg sjå om eg kan finne noko liknande om Trollhättan. Eg kan like gjerne nytte køyreturen til noko fagleg.

Den første podkasten som kjem opp, har tittelen Skolattacken i Trollhättan. Oi, kva er dette? Jo, eg kan vagt hugse eit attentat på ein svensk skule, men at det var Trollhättan, nei, det har eg gløymt. Eg tek på meg øyreproppane og køyrer mot Trollhättan mens eg høyrer historia om den 21 år gamle Anton Lundin Pettersson. Væpna med kniv og sverd tok han seg inn på Kronan skule i innvandrarbydelen Kronogården. Denne oktobermorgonen i 2015 drap han tre innvandrarar, før han sjølv blei skoten og drepen av politiet. Dette var Sveriges første rasistisk motiverte terroråtak.

Når eg kjem til byen Vänersborg, stansar eg og leitar fram telefonen. Eg skal ikkje til Saab-museet, eg skal til innvandrarbydelen Kronogården. Og mens eg køyrer dei siste 18 kilometrane, skal vi ta eit sveip innom svensk innvandringshistorie, og dette kjem til å ta litt tid.

Sverige har gjennom heile si historie hatt ei utveksling av statsborgarar frå nabolanda, men anten dei kom frå Tyskland, Litauen eller Frankrike, glei dei inn i samfunnet. Dei blei svenske, og det var gjævt for svenskane, som var eit högtstående folk, og det var dei klar over. I 1922 vedtok Riksdagen å opprette «Statens institut för rasbiologi», som var verdas fyrste, og dei gav mellom anna ut læreboka Svensk raskunskap til bruk i gymnaset. Fram til 1938 fekk alle vernepliktige soldatar boka Soldatinstruktion, for å byggje kampmoral og nasjonalkjensle, og i denne kunne dei unge soldatane lese: «Ett gott folkmaterial är vårt lands största rikedom.»

Og vidare: «För en nation är bevarandet av rasens goda egenskaper av utomordentlig betydelse i den ständigt fortgående tävlingskampen mellan folken. Nationens kraft, välstånd och kultur bero därav. Därför utgör blandning med en icke likvärdig ras en av de största farorna för ett högtstående folk. Det kan betyda kulturell ock ekonomisk tilbakagång.»

I 1939 var berre 1 prosent av svenskane av dette högtstående folket såkalla utrikes födda. Ekkoet av tankegodset om svenskane sin psykiska och fysiska överlägsenhet gjalla langt inn på 60-talet, ja, hos nokre gjallar det framleis.

Under andre verdskrigen tok Sverige imot nær 200.000 flyktningar frå mellom anna Noreg, Danmark og Baltikum, og krigsborn frå Finland. Då krigen tok slutt, reiste dei fleste tilbake til heimlandet, eller dei blei sende heim. Og som eg skreiv på veg til Karlstad: Etter krigen ville Sverige höja landets anseende i världen, og dei bygde eit omdøme på folkhemmet og som eit humanitært fyrtårn, og slik blei den svenske sjølvforståinga knytt til ein identitet som eit moderne føregangsland med gode verdiar.

Mens Europa låg i ruinar etter krigen, var svensk industri uskadd og klar til å produsere. Det var stor trong for arbeidskraft, og styresmaktene rekrutterte arbeidsføre kvinner og menn frå Italia, Hellas, Jugoslavia, Tyrkia og ikkje minst Finland. Dei var varmt velkomne og glei meir og mindre inn i det svenske fellesskapet. Så seint som i 1965 blei statsminister Tage Erlander beden om å kommentere dei valdelege borgarrettskampane i USA, og han sa: «Vi svenskar lever ju i en så oändligt mycket lyckligare lottad situation. Vårt lands befolkning är homogen, inte bara i fråga om rasen utan också i många andra avseenden.»

Sverige var eit tett og oversiktleg samfunn med små klasseskilnader, der alle gjekk i folkeskule, det var fellesferie, verneplikt, idrett og eit statleg fjernsyn. Dei sat alle i den same stova og såg dei same kjendisane på SVT, dei gjekk i like klede og feira dei same høgtidene – jul, trettondagen, valborgsmässoafton, påskafton og midsommar.

På slutten av 60-talet kom nedgangstidene, arbeidsløysa auka og grensene blei stengde for arbeidsinnvandring. Dei som alt var komne, blei oppmoda om å reise heim att, men det blei klart at mange av dei ikkje hadde tenkt det. Dei ville bli verande i Sverige. Dette var omstridt og førte til opphissa diskusjonar i Riksdagen, men éin ting var alle samde om: Ville dei bu i Sverige, måtte dei anpassa sig. Dei måtte lære seg svensk kultur og språk. Dei skulle assimilerast – bli svenske.

Ettersom det kom stadig fleire innvandrargrupper til Sverige, blei det på 70-talet stilt spørsmål om det var rett å gjere alle desse nykomarane til svenskar. Skulle dei ikkje få halde på sine tradisjonar og skikkar? Finske innvandrarborn, til dømes, burde ikkje dei få opplæring på sitt eige morsmål? For det var vel ikkje slik at svensk kultur var betre enn kulturen i andre land? Utanlands kjempa Sverige for menneskerettar og solidaritet med minoritetar, gjaldt ikkje det same innanlands?

Självklart! I 1975 la regjeringa under Olof Palme fram «Regeringens proposition om riktlinjer för invandrar- och minoritets­politiken m. m.». Ein ny kurs blei staka ut, og den nye kursen var inspirert av eit nytt omgrep frå Canada: multikulturalisme. Ideen om assimilering blei forkasta, og det nye mantraet var integrering, eller det dei kalla mångkulturpolitik. Det nye, moderne Sverige skulle vere eit mosaikksamfunn med respekt og toleranse for alle etniske grupper. No måtte også majoritetssamfunnet ta omsyn og tilpasse seg. I ei tale i Riksdagen sa innvandrarminister Anna-Greta Leijon at Sverige skulle bli «ett föregångsland på invandrarpolitikens område».

Den svenske staten støtta innvandrarorganisasjonar økonomisk, slik at dei fekk gje ut aviser og magasin på eige språk, det var stønad til kulturforeiningar og religiøse grupper, og innvandrarborn fekk opplæring på morsmålet sitt. Dette var ikkje unikt for Sverige, men her pulsa sjenerøsiteten og den goda vilja sterkare, og gjennom det heile ei optimistisk ånd og tru på at den svenske modellen – verdas beste velferdssamfunn – skulle løyse dei utfordringane som eventuelt ville kome.

Sidan 1975 har Sverige opna grensene, og lukka dei. Og opna dei igjen. Og slik har dei halde på. Om vi no spolar fram til 90-talet, då har vi hoppa over flyktningbølgjer frå Chile, Irak, Iran og Afghanistan og frå Somalia, Etiopia og Eritrea, var grensene stengde. Det var finanskrise og nedgangstider i Sverige, og dei hadde nok å stri med. Men så braut det ut borgarkrig på Balkan, og igjen viste Sverige seg som eit menneskekjært føregangsland. Berre i 1992 tok dei imot 84.000 flyktningar frå det tidlegare Jugoslavia.

Det blei uro i folkhemmet, for det store tilskotet av nye menneske var ikkje problemfritt. Og viss ein byter perspektiv, var det nok heller ikkje enkelt å kome frå eit eldfullt og patriarkalsk Balkan til eit flyktningmottak i dei svenske granskogane, til eit ugudeleg øydeland med mørke, kulde og snø, med frigjorde kvinner, helgefyll og – samtidig – eit gjennomregulert samfunn med ordning och reda, usagde sosiale kodar og eit framandt språk. Det blei gnissingar, sjølvsagt, men konfliktane blei dyssa ned. Frykta var å nøre opp under främlingsfientligheten som låg der, latent. Dei kritiske røystene sleppte ikkje til i det offentlege ordskiftet, der Sverige var ei humanitær stormakt som tok hand om menneske i naud. Punktum! Statsvitaren Henrik Oscarsson skulle seinare sette ord på dette fenomenet: åsiktskorridor – eller meiningskorridor. I denne sa ein det som var rett å meine. Sa ein noko som ikkje var rett, førte det til fordømming og utstøyting.

Gapet mellom det mange svenskar tenkte og følte, og det som det offisielle Sverige uttrykte, blei større. Trykket auka. Og den som til slutt sparka inn dørene, var dei innvandrarfiendtlege Sverigedemokraterna, leia av Jimmie Åkesson.

Før riksdagsvalet hausten 2014 heldt statsminister Frederik Reinfeldt frå Moderaterna ei tale på eit regntungt Norrmalmstorg i Stockholm. Det var borgarkrig i Syria, og dette var eit val om verdiar. «Eg vil minne om at vi er ein nasjon som har stilt opp og vore open i tider då menneske har stått overfor vanskelege utfordringar. Vi har no menneske som flyktar i like stort tal som vi hadde under Balkan-krisa i byrjinga av 1990-talet. No ber eg det svenske folket om tolmod, for å opne hjarta for å sjå menneske i sterkt stress med trugsmål mot eigne liv som flyktar, flyktar til Europa, flyktar til fridom, flyktar til betre tilvære.»

Moderaterna gjekk til val med slagordet «Alla behövs», mens Sverigedemokraterna valde «Förändring på riktigt!». Valnatta blei ein vekkar. Sverigedemokraterna fekk nær 13 prosent av stemmene og blei Sveriges tredje største part. Frederik Reinfeldt gjekk av, og inn i regjeringskontora kom sosialdemokraten Stefan Löfven i samarbeid med det innvandringsliberale Miljöpartiet.

Året etter viste Sverige seg igjen som eit land som stilte opp for naudlidne, og opna hjarte og grenser for 163.000 flyktningar frå Syria. Det er fem gonger fleire enn Noreg tok imot. Men det har vist seg at det ikkje er gjort i ei handvending å busette ei folkegruppe på storleik med Stavanger by.

I 1939 hadde Sverige som nemnt 1 prosent utrikes födda, i dag er talet 19 prosent – til saman 1.960.000 personar som skal ha arbeid, bustad, skuleplass og sosiale tenester, og mange av dei har funne seg til rette i sitt nye heimland. Men i forstader til Malmö, Stockholm og Göteborg fell mange utanfor. Politiet har namngitt 60 problemområde og plassert dei i tre kategoriar: utsette område, riskområde og særskilt utsette område. I den siste kategorien er det parallellsamfunn med religiøs ekstremisme, organisert kriminalitet og stendige gjengdrap, kort sagt: Politiet har ikkje lenger kontroll.

To kilometer utanfor Trollhättan sentrum ligg Kronogården, som har status som utsett område. Streiff og eg putrar inn i bydelen med høghus og bustadblokker, og eg er jo litt skuffa, for eg har høyrt og lese mykje om desse områda, men dette ser ut som ein vanleg svensk forstad med grøne plenar, små skogholt og leikeplassar. Den einaste skilnaden er at eg ikkje kan sjå ein einaste etnisk svenske. Jo, der seg er ei som står med berepose frå Lidl og ventar på bussen.

Det er skuleavslutning i Kronogården denne fredagen, og dei feirar «studenten». Bilkortesjar med glade ungdommar køyrer tutande gjennom hovudgata. Dei unge sit i bilvindauga, viftar med flagg og hoiar. Nokre av dei svingar inn på ein parkeringsplass, og eg følger etter og set frå meg Streiff. Eg slentrar mot ein av bilane, helsar på og spør kva dei feirar, sjølv om eg veit det, men noko må eg jo spørje om, og ein gut svarer at dei feirar «studenten».

– Det er ein svensk tradisjon, men vi gillar den, så vi firar också.

Kan eg ta bilete, spør eg, og det kan eg, svarar han, og eg tek bilete med mobilen. Dei ser nyfike på meg, men når eg løftar mobilen, snur fleire ryggen til. Eg prøver å få i gang ei samtale, men dei er ikkje heilt i det hjørnet, dei er i festmodus og gidd ikkje bruke tida på ein middelaldrande kviting från «Nårje». Eg lurer på kor Kronan er, skulen der terroråtaket skjedde, men å spørje kan verke mistenksamt. Ein turist vil ikkje spørje om slikt, nei, ein turist vil spørje etter sentrum.

– Ursäkta, men kor er sentrum?

Dei snur seg, snakkar seg imellom, og ein av dei peiker ned mot venstre.

– Hundre meter lenger ned, seier han, der er torget.

– Takk, seier eg.

– Er du journalist, spør han.

Korleis i alle dagar kan han sjå at eg er journalist?! No må eg passe på kva eg svarar, for journalistar er ikkje populære i Kronogården. Det er sjeldan at dei rapporterer noko positivt herifrå, men rykker inn når det er drap, eller gatekampar med bilbrannar og steinkasting. Ein desemberkveld i 2019 kom den omstridde journalisten Joakim Lamotte til Kronogården og sende live på Facebook. Han ville vise at svenskar som han ikkje lenger kunne bevege seg fritt i Sverige. Besøket var ein provokasjon, sjølvsagt, og han fekk det han kom for. Han blei omringa av maskerte ungdommar som kalla han fitta, mammaknullare og horunge, det small i fyrverkeri, det var knuffing og basking, og nokon prøvde å ta frå han mobiltelefonen, før politiet stengde av plassen. Det blei store oppslag i svensk media, og facebooksida hans blei fylt med likes og kommentarar: «Det är för Jävligt som svensk inte får vara överallt i vårat eget land!» og «Tänk om alla journalister hade varit som du. Fortsätt med dina reportage, så kanske gemene man förstår hur det ser ut i vårt samhälle.»

Ungguten står framfor meg og ventar på svar. Kvifor trur han at eg er journalist? Her kom eg køyrande på ein nedlest scooter, eg har framleis på meg halvhjelmen og snakkar norsk. Trur han verkeleg at journalistar køyrer scooter frå Noreg til Trollhättan? Rett nok tar eg bilete, men det er med mobiltelefon. Men han står no der, og eg må svare, og seier nei, litt for høgt, litt for lyst, og straks tenker eg at ein langt meir naturleg reaksjon ville vore. Hæ? Journalist?! Eg?! Men han synest å akseptere svaret. Han følgjer ikkje opp, men slentrar tilbake til kompisane. Så kjem dei mot meg, fire unggutar. Eg blir i villreie. Kva vil dei no?

– Kan han låna din moped, spør ein og peikar på kompisen.

Han har lappen, legg han til, han kan köra moped. Korleis kjem eg meg ut av dette? Eg slår om til brei Odda-dialekt, inga svorsking no, og seier at dette er ikkje ein moped, men ein scooter, og det er stor skilnad på scooter og moped, og han skulle sjølvsagt fått seg ein runde, men no har det seg slik at forsikringa ikkje dekker eventuelle skader om andre enn eg køyrer. Dei skjønar ikkje eit ord.

– Ingen forsäkring, gjentar eg.

Dei ser på meg, dei ser på Streiff, og seier noko seg imellom, og så seier han OK. Ikkje meir enn det. OK.

– Tyvärr, seier eg.

– Det är lugnt, seier han.

Eg er på veg ut av Trollhättan, men slit med å finne rett veg. Det eg trudde var rett veg, viste seg å vere vegen til Göteborg, og eg skal i motsett retning. Eg slår Lidköping inn på telefonen og begynner å køyre, stansar etter hundre meter for å sjekke, er det rett retning? Nei, igjen må eg snu. Og slik kjempar eg meg gjennom Trollhättan, med stendige stopp for å sjekke kartet, og kvar gong må eg dra av høgre køyrehanske og taste inn koden, for ansiktsgjenkjenninga funkar ikkje når eg har hjelm og solbriller. eg må leite fram kartet, zoome inn, og så legge telefonen tilbake i brystlomma og trekke hansken på. Dette gjer eg igjen og igjen og igjen, hanske, telefon, kode, kart, zoome, lomme, hanske. Feil gate. Igjen må eg snu, eg køyrer på sykkelvegar, på fortau, gjennom ein park, men eg klarer ikkje finne vegen ut av Trollhättan. Eg er svolten, kjenner eg, og klarer ikkje tenke klart. Alt eg har ete i dag, er eitt speilegg, og eg burde sjølvsagt ete i Trollhättan, men eg våga ikkje gå frå Streiff. Tenk om nokon stal han? Dette er ikkje noko eg har bekymra meg for tidlegare, og eg veit kva det kjem av: fordommar.

Eg kjem på ølpølsene eg kjøpte i Töcksfors, og leitar dei fram. Eg tygg frenetisk, svelger, tygg og svelger, og mens eg står der, ser eg eit skilt: Tunhämsvägen. Eg sjekkar telefonen, yes, han vil føre meg ut av Trollhättan. Og det gjer han. Halvannan time har eg brukt på å køyre ut av Trollhättan, og det er smått utruleg, for Trollhättan er ingen stor by. Eg må gjere noko med dette.

Eg finn motorvegen E44 og følger han mot nordaust. Det er flatt her, kveiteåkrar og skogar, eit og anna hus, og innimellom alt dette strekker den grå motorvegen seg, to filer i kvar retning. Når lange vogntog frå DB Schenker og BÅ Sundbergs Transport dundrar forbi, vinglar Streiff mot vegkanten. I fyrstninga er det nifst, men etter kvart blir det meir keisamt å køyre kilometer etter kilometer på desse endelause motorvegane. Men eg har ikkje noko val.

Av det vakre stadnamnet Lidköping har eg skapt meg nokre bilete av den vesle byen i ei bukt heilt sør i Vänern, og eg har sett for meg bindingsverkhus, brusteinsgater og parkar med skyggefulle lauvtre, eg har sett for meg elva som renn roleg gjennom byen, ja, ein pittoresk idyll. Men det eg ser på veg inn, er store industrihallar. Dette ser jo ut som Odda! Rörstrand, står det på eit av fabrikkbygga. Det ringer vagt i nokre bjøller. Er ikkje det namnet på eit porselen? Jo, produserer ikkje dei toalett? Eg køyrer inn mot sentrum, kryssar eit torg og ser ei gamal steinbru kvelve seg over elva, og eg køyrer over brua, og der ser eg Stadshotellet lyse varmt og gult i kveldssola.

Det er ikkje som hotellet i Karlstad. Dette ser forfalle ut. Men inne har dei renovert, og etter å ha blitt tildelt eit kott av eit rom, går eg ned og set eg meg i restauranten utandørs, der ein servitør straks kjem til bordet med menyen. Eg opnar menyen, kastar eit blikk i han, ser på henne og seier på mitt beste svensk:

– Jag vill gärna ha en portion löjrom, tack?

– Eh… Vad?

– Löjrom, please.

Hallgeir Opedal