Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

ej ligge opp på setra og mekra

fuglane synge og gjeitene breka

ej breaka på ei steinhelle

laga lyrikk som aldri vil selle

for ingen forste hip-hop frå hovdebygda

ej kan like godt gå på folketrygda

Me går rakt på ordforklaringane: 

ej: eg; breaka: dansar; forste: forstår; Hovdebygda: tettstad i Ørsta kommune på Sunnmøre; side brok: saggebukse; undebrelle (el. berre brelle): underbukser.

Naudsynte ordforklaringar har fylgt sunnmørsk dialektdikting sidan Ivar Aasen i 1843 debuterte med samlinga Fem Viser i søndre Søndmørs Almuesprog. 160 år seinare albumdebuterte sambygdingen Runar Gudnason og rapgruppa Side Brok med Høge brelle (2003) og «Seter», som me siterer frå innleiingsvis og skal sitera meir frå ettersom det no er sumar. Stølsliv er elles eit lite nytta motiv i hip hop-tekstar.

Dansk og dialekt

Det er fjorten månader sidan eg drog av stad på ei dialektferd gjennom landet, i spora etter Ivar Aasens dialektinnsamling i 1840-åra, og med hans Reise-Erindringer og Reise-Indberetninger 1842–1847 som guide. I små bygder og store byar har eg samtalt med små og store songpoetar, gjerne om arven etter avlidne dialektdiktarar, gjerne frå scenen i biblioteket eller grendehuset, ofte i lag med forskingsbibliotekar Liv Kreken frå Nasjonalbiblioteket og ein stadleg språkforskar, ofte med fullsett sal. 

Erlend Ropstad frå Vennesla, Doddo i Bergen, Lars Lillo-Stenberg (deLillos) og Don Martin i Oslo, Ann-Iren Hansen frå Vesterålen, Arne Moslåtten (Hellbillies) i Hallingdal, Gunnar Roalkvam (Stavangerensemblet) i Stavanger, Helge Torvund i Ogna, Terje Winterstø Røthing (Kaizers Orchestra og Skambankt) frå Klepp, Ingeborg Oktober, Joddski og Ingvild Austgulen (Opphav) i Bodø, Liv Kreken – no som både visediktar og -forskar – i Jostedalen, Olav Stedje i Sogndal. På desse mange kveldane har ein sentral gjest vore folk i salen og dei mange innspela deira om det lokale målet. 

At samtalane vel så mykje har handla om ukjende dialektdiktarar frå tidlegare hundreår som om songpoetane på scenen, har lege i korta. Den etter kvart dominerande dialektbruken i dagens songtekstdikting, ja, i delar av den nyare skriftlyrikken òg, speglar seg i den uvanleg rike norske målførepoesien frå dei hundreåra me ikkje hadde ei skriftnorm her i landet, då diktarane laut velja anten dansk eller dialekt. Og av di songteksten er den mest talemålsnære av litteratursjangrane, fall valet ofte på målføret som diktarspråk. 

Hovdebygda

Knapt nokon stad i landet er denne soga meir til stades enn i Hovdebygda. Å koma hit er for dialektferda å koma heim – sjølvsagt av di det var her i heimbygda Aasen byrja dialektferda si for 180 år sidan, men av andre grunnar òg, som me skal sjå. 

Då han forlét Hovdebygda, var det i eit land utan jarnbane, så han tykte det var kjekt at toget kom. Men til nynorskens hjarteland har jarnbanen aldri kome, og ein togentusiast tek difor propellfly hit, for lokale lufthamner har vestlendingane. Det har som føremon at ein får sjå landsdelen frå lufta. Eg som har landa i dei fleste lufthamnene i landsdelen, men aldri før i Ørsta–Volda lufthamn i Hovdebygda, tenkjer: Venare vert det ikkje. På eit sylvfat under oss ligg stranda og tettstaden kringsett av havet og Sunnmørsalpane.

Om du dessutan har ein variant av norsk som morsmål og interesse, er området her eit Mekka. Meir soge på mindre plass finn du ikkje. Ei halv mil frå lufthamna, i sør og nord, finn du viktige språkhistoriske museum og samlingar, offentlege og private. I stikkordsform i geografisk og kronologisk rekkjefylgje frå sør og frå 1700-talet: Aarflot, Aasen, Aarset. 

Samstundes er staden ein verkstad for samtidsdikting. Den lange dagen endar i ein samtale med diktarrappar Runar Gudnason, kjend som mellom andre Sjef R i Side Brok.  

Songskatten

Dagen byrjar heime hjå professor Terje Aarset inne i Ørsta og verdas største samling av prent med songtekstar på nynorsk og dialekt, meir enn tusen prent, som framleis er på hans private hender, men som med tid og stunder vonleg vert gjorde tilgjengelege for folk flest. Noko har professoren og musikkarrangøren alt gjort ålmenta kjend med, i pioner- og praktverket Den nynorske songskatten (2009), der femten av klassikarane vert presenterte. «Ein storfelt konsert på prent», vart verket kalla av Bjørn Kvalsvik Nicolaysen her i Dag og Tid då det kom. 

Huset i Skogvegen er fylt av norsk song­soge, frå trøorgelet, som professoren trakterer i entreen, og opp trappa til det aller heilagaste, songtekstsamlinga i eit eige rom der eg må nytta vidvinkel for å få med meg alle manuskripta, ringpermane, prenta og bøkene.

– Nordmenn kan ein dela inn i grupper etter kva songbok dei har nytta, seier Aarset. Kvart prent han hentar fram frå hyllene, fortel ulike historier om dei mange store og små folkerørslene i landet. 

Fem kilometer unna, midt i Hovdebygda, rett ved lufthamna, ligg ein stad du kan vitja utan avtale, Ivar Aasen-tunet, ope kvar dag – set gjerne av to. Overnatte kan du gjera på Havila Hotel Ivar Aasen, tjue minutt unna på sykkel. Det er sumar no, og etter det eg høyrer, skal ikkje alle til Kanariøyane i ferien i år. Hovdebygda er eit godt alternativ, med Aasen-tunet, som er nett det, eit gamalt tun, mykje slik det var for 200 år sidan då Aasen var gut her, med smia og stabburet som då. På den eine sida. På den andre sida, med same store utsynet, ligg det karakteristiske Sverre Fehn-teikna bygget. Dokumentasjons- og opplevingssenteret inneheld samlingar, utstillingar, konsertar, føredrag, Allkunne-kontor, butikk, kafé – og fysiske utgåver av Fem Viser i søndre Søndmørs Almuesprog (1843). No sundag og måndag vert det markert at bygget er tjue år. I meir enn hundre år har folk kome til Aasen-tunet for å oppleva språk, litteratur, arkitektur, kunst og musikk.

I kafeen møter eg lyrikar og teolog Jan Ove Ulstein, som utforskar dialekt i diktarleg praksis i dag, mellom anna i eit syngjespel han skreiv i høve 150-årsjubileet til Ørsta kyrkje i 2014, der han som Gudnason skriv ej for eg. Praksisen har vorte lang – alt for førti år sidan nytta Ulstein dialekt i songtekstar han skreiv med Henning Sommerro som tonesetjar, Ta harpå di, stem strengjane.  

Russisk bukett

Meir «Seter» no som sumaren er her. I stølsrappen flettar Gudnason inn eit sitat («Når vårsol i bakkane blenkte») frå sambygding Aasens «Nordmannen» (Symra, 1863):

og i mens so ligge ej på setra og ler 

høyre og føle, snusa og ser

at vårsola i bakkane blenkje 

det fe mej te å slutte å tenkje

for alt e en sirkel rett og slett 

ej teke en blomst og spela russisk bukett

Å «laga lyrikk som aldri vil selle», er ikkje alltid røynda. Dialektvisesamlinga Fem Viser i søndre Søndmørs Almuesprog av unge Aasen selde uvant mykje, og heimemålet var nok ein viktig grunn. Teksten lyfta seg frå prentet som song når han nytta folkemål og melodiar folk kjende frå før. «Teneste i Pe-Gara» skreiv han etter tonen til eit kjent dialektdikt fra 1734, «Bonden i bryllaupsgarden» (mest kjent etter fyrstelina, «I rykandes uvêr å fykandes vind»), ei vise skrive av Michael Heiberg til eit bryllaup i Sogndal for snart 300 år sidan, ein songtekst Aasen omtalte som mellom det fremste av dialektdiktinga frå danske- og målføretida. 

Fyrst i Fem Viser står «Fiskarvise». Aasen visste at Noreg er kyst, og at Møre kjem av norrønt marr, hav. Hav og kyst kjem fyrst i «Nordmannen» òg (nok ein songtekst mest kjend etter fyrstelina: «Millom bakkar og berg ut med havet») og fyrst i «Gamle Norig» (Symra, 1863):

Der er hav som heilt åt endom 

leikar um den lange strand; 

der er vikar og votn og øyar, 

tusund fjordar og tusund fjell. 

Men i andre strofe må han nemna stølslivet òg:

Store dagar og stutte næter 

lida lett um den ljose jord; 

strand og fjord og fjell og sæter 

skiner av sol frå sud og nord. 

I stølsvisene var det ingen veg utanom talemålet, for i dei var ljodane sentrale i seg sjølve, om dei no kom frå folk eller fe. Stølsviser på dansk vart bleike: «Å, jeg vet en seter/ med så mange gjeter». 

Sivert Aarflot

Dreg du til Hovdebygda, skal du vitja det vesle Sivert Aarflot-museet òg, anten ein onsdag eller etter avtale; det er berre å ringja dei. Der får du den spanande bakgrunnssoga og dei historiske føresetnadene, lokalt som nasjonalt. Om Ivar Aasen (1813–1896) er nynorskens frelsar, er Sivert Aarflot (1759–1817) døyparen Johannes. 

I Eksetvika, ti minutt på sykkel frå lufthamna, får du sjå og høyra korleis det fyrste vekebladet og prenteverket på landsbygda i Noreg vart skipa her av ein leiglendingsson utan skulegang, Sivert Aarflot. Det var dette prenteverket som gjekk varmt då Aasen-debuten kom i nye opplag. 

Mange har spurt: Korleis var Aasen mogeleg? Ein del av svaret er Sivert Aarflot. Men korleis var Aarflot mogeleg? 

Litt bakgrunn: Då andre land reiste seg etter svartedauden kring 1350, fall Noreg heilt saman og fekk lite del i 400 års utvikling av stat, skriftspråk, dikting og vitskap. Skipinga av Vitskapsselskapet i Trondheim i 1760 varsla ei ny tid i Noreg òg, snart med Hovdebygda som eit viktig sentrum utanfor storbyane.

Her vart den skarpskodde fattigguten Aarflot oppdaga av soknepresten, Hans Strøm, landets fremste topograf, ven av Snorre-omsetjaren Gerhard Schøning, og overordna til diktarkapellanen Claus Frimann frå Norske Selskab i København, vitja i Ørsta–Volda av Marcus Schnabel, den fyrste målgranskaren som peika på skyldskapen mellom norrønt og norske dialektar.

Her opna Aarflot det fyrste folkebiblioteket på landsbygda i Noreg, og kven var ungguten som kom gåande hit med niste heimanfrå for å sitja heile dagen i bokheimen til Aarflot? Jau, det var Aasen.

Aarflot gjekk føre som mål- og folkeminnesamlar òg. Viser og stubbar frå tidleg på 1600-talet, som han fekk høyra andrehands, skreiv han ned. Stølsvers òg, ikkje mindre frilynte enn ein moderne stølsrap. Eit av stølsversa Aarflot samla, forma som ei bøn, kom ikkje med i bokutgåva i 1949. Redaktøren forklåra: «Bøna er utelaten her, då ho ikkje heilt høver til prenting.» Det var eit vers som stølsjenta song når ho vakta elden like nøye som ho vakta «sine lønlige Deele». For utan eld på stølen – i tida før både lighterar og fyrstikker – var ho ille ute. Men i 2006 tok Aarflot-kjennaren Jostein Fet strofa med i Eksetiana:

I kveld skal e min eld inn rake

I morgå ska e han å atte take

E skor oppå mitt pissehòl

at eldin ska live i heita kol

E svær oppå min kusestrut

at eldin inkje ska slokne ut

Slepebrølar

Alle språk-, historie- og/eller litteraturinteresserte som ikkje skal til Kanariøyane i sumar, vert med dette rådde til å vitja Hovdebygda, med flest mogeleg av dei nemnde stoppa, avhengig av kva avtalar ein får gjort, gjerne med ein avstikkar til ein støl i Sunnmørsalpane når varmen er som verst. Det svalar. I takt med sumartemperaturane i låglandet stig prisane på eigedom over 700 moh. 

I ei vekeavis som held seg med eigen støl høver det å runde av med endå nokre liner frå stølsrappen til Runar Gudnason. Når det kjem til ordforklåringane skal det seiast at ein diktar er ein oskeladd som attmed vegen får auga på ord andre ikkje legg merke til, og som dessutan lagar seg nye ord til nye fenomen. Då toget kom i 1850-åra, kalla Aasen det eimskjot, dampskot. Gudnason finn gamle og nye ord, han òg: «ei kjekse: ei særs tiltrekkande jente eller kvinne; å reita: drikke, feste; ein rivar: erigert penis; slepebrølar: berbar kassettspelar, ghettoblaster».

ej ligge opp på setra og ete feta

ei femkilosbytte ej he kjøpt på kreta

på krita, ej drikke retsina

det e den finaste ta alle fine vina

ej huska me gru tebake på den tida

det sterkaste du kunne få i hovde va asina