Lytt til artikkelen:

Putney... Ordet flyt opp i medvitet idet eg glir ut av svevnen på golvet i Richmond.

Putney, eg må til Putney, og eg må vere der før klokka to. Då legg den rotlause ungdommen ut på den siste etappen sin, gjennom London. Korleis veit eg det? Dei har sagt det. Klokka to snur tidevatnet, og då kan dei padle med straumen. Og med hell og velvilje kan eg følgje med dei, ja, om eg finn dei, om dei vil.

Eg famlar etter telefonen. Går eg rakaste vegen, tek det knapt halvannan time å gå til Putney. No vil jo eg følgje Themsen, og det vil sjølvsagt ta noko lengre tid, men klokka er berre 07.57 GMT. Tid har eg meir enn nok av.

Herre min, så godt eg har sove. Eg har lege på luftmadrassen til Dale, og eg har sytt ein del over denne romfrekke madrassen, og med god grunn, vil eg seie, fordi han tok altfor stor plass i det vesle tomannsteltet. Også her på rommet i Richmond Park Hotel tek han plass, men du verda så komfortabel han er å ligge på. Madrassen er som senga mi heime. Ikkje å undre seg over at Dale har sove frampå om morgonane.

Eg høyrde han buse inn utpå natta, god i gassen etter øl og fotball, og eg lét som eg sov, og det var nok ikkje langt unna sanninga, for snart var eg igjen inne i ei verd av draumar og ingenting, og vakna ikkje til før morgonsola steig opp over Richmond Hill og sildra mildt gjennom tyllgardinene.

Eg ålar meg ut av soveposen, smyg meg forbi dobbeltsenga der Dale breier seg, trakkar over pakksekkar, sko og klede og trør inn på badet. Der strekker eg handa mot krana, vrir hendelen mot høgre, det susar i røyr, og så, ja, så harkar vatnet ut av dusjhovudet. Fantastisk! Og slikt tar vi for gitt.

Vatnet kjem frå Themsen, noko om lag 70 prosent av vatnet i London gjer. Undervegs på elva har eg sett inntaka, og fyrst skjøna eg ikkje kva dei blokkhøge metallkonstruksjonane var til for, og det var ein slusevaktar som forklara at metallportane med gitter leier vatn ut av elva og inn i vassreservoara. Til saman ligg det eit tjuetals reservoar langs Themsen, mange av dei oppkalla etter kongelege, og det største heiter Queen Mother Reservoir, som ligg nært Windsor, ja, like ved der politimannen stansa meg for nokre dagar sidan. Det var dronningmora sjølv som opna reservoaret ein gråvindig sommardag i 1976.

Og det heile begynte ein sommar for om lag hundre år tidlegare.

I juli 1858 bølgja ein svimlande hete innover Sør-England. Lufta dirra i Londons gater, og det var kvelande varmt. Veker gjekk utan regn, og Themsen, han tørka inn. Gjennom historia har Themsen vore både drikkevasskjelde og ei avfallsdynge, og elvefolket har kasta alt dei ikkje lenger hadde bruk for: dyreskrottar, innvolar, matavfall, daude kattar, kloakkslam, møk og industriavfall, og straumen førte alt ned til London, der tidevatnet to gonger i døgnet spylte det ut i havet.

Men denne tørkesommaren hopa alt seg opp i London. Det syda og kokte i det gjørmete elvevatnet, og stanken steig til vêrs. Forureining var ikkje noko nytt fenomen, og drikkevatnet i London hadde alt ført til tre store kolerautbrot som kravde over 30.000 menneskeliv. Men denne sommaren var forureininga verre enn nokosinne, og kom mellom anna av dei nye vassklosetta som alle skulle skaffe seg etter verdsutstillinga i Crystal Palace i 1851. No fekk politikarane sjølve merke konsekvensane. I det nybygde parlamentet gjekk dei rundt med lommetørkle føre nasen. Dei væta gardinene med ei blanding av kalk og klor, men stanken seiv inn. Themsen, som var sjølve livsnerven til London, var i ferd med å drepe byen. Hendinga fekk namnet The Great Stink. Og no måtte politikarane rydde opp.

Metropolis Water Act blei vedteken i parlamentet, ei lov som skulle regulere vassforsyning og avløpsvatn i London. Alle skulle få tilgang på reint og helsesamt vatn, og ingen skulle lenger forureine Themsen, i alle fall ikkje like mykje som før. Og kloakken frå dei nymotens vassklosetta måtte sleppast ut nedanfor London.

Kvart døgn pumpar vasselskapet Thames Water 2,6 milliardar liter vatn frå reservoara gjennom reinseanlegg og inn i London Ring Main, ei 80 kilometer lang røyrgate som går i ring under det sentrale London, ut til fordelingsstasjonar og opp i høgdebasseng, og inn i det 20.000 kilometer lange leidningsnettet, under gater, inn i bygningar, opp gjennom veggar, til toalettsisterner, varmtvasstankar, vaskemaskiner og vasskranar, ja, som til dømes til dusjkabinettet i fjerde etasje her i Richmond.

Varmt elvevatn strålar ut, eg lukker auga, legg hovudet bak, opnar munnen og kjenner vatnet kitle tunga. Eg smakar. Jo, absolutt drikkbart.

Thames Water, med røter tilbake til 1600-talet, blei privatisert under Margareth Thatcher, og sidan 1989 har det vore notert på børsen i London. Den største aksjonæren er eit kanadisk pensjonsfond, mens resten er eigd av ulike interessentar i England, Kuwait, Kina og Abu Dhabi. Drikkevatn er big business.

Eg går ned dei bratte trappene til frukostsalen, og her er det ikkje english breakfast, men den enkle kontinentale varianten med seigt syltetøy i små glas, utvatna juice og pulverkaffi. Dale kjem ned, og vi bestiller rom på eit hotell i nærleiken av Hyde Park. Etter frukosten følgjer eg han til jarnbanestasjonen i Richmond, der vi løfter ryggsekk og trillekoffert inn i ein taxi. Han køyrer mot hotellet, mens eg legg i veg mot Putney.

Fyrst vil eg sjå om eg kan finne nokre spor etter Richmond Palace. Dette var som tidlegare nemnt favorittslottet til dronning Elizabeth I, og det var her ho døydde i mars 1603. Jomfrudronninga etterlét seg ingen arvingar, og dermed måtte dei til Skottland for å finne ein legitim tronarving. Den utvalde var den 37 år gamle kong Jakob VI.

Han var alt ein røynd konge, for han var eit knapt år då han blei krona som konge av Skottland. Og fire månader etter at jomfrudronninga anda ut i Richmond Palace, blei han òg krona til konge av England og Irland under namnet Jakob I. Han var den første kongen av alle dei tre rika, som hundre år seinare formelt blei foreina i Storbritannia.

Som ein kuriositet kan nemnast at Jakob gifta seg i Oslo. Den utvalde var den 15 år gamle prinsesse Anna av Danmark. Ho fødde åtte born, men berre tre vaks opp, og ein av dei var Karl. Han var eit sjukleg barn og lærte seg ikkje å gå før han var tre år. Eigentleg var storebroren tronarving, men han døydde av tyfus 18 år gamal. Så oppgåva fall på Karl, og i 1625 blei han krona som Karl I. Han står elles oppført i Guinness rekordbok som Englands minste konge, 162 centimeter høg, og han skulle bli den siste kongen i Richmond Palace.

Karl I gifta seg med den franske prinsessa Henrietta Maria. Ho var katolsk, noko som var upopulært i det protestantiske i parlamentet. Men kongen var sta og rådrik, og prorogerte parlamentet; han permitterte dei. (Det var jo det same knepet statsminister Boris Johnson forsøkte seg på under brexitkampen i oktober 2019, og inspirasjonen var Karl I.) Snart etter oppløyste kongen parlamentet, og England gjekk inn i det som blir kalla Elleveårstyranniet. Det enda med borgarkrig, og Karl I leid nederlag i slaget ved Naseby, han blei arrestert, bringa i lenker til London og halshoggen. For første gong i historia var England utan monark, og landet blei ein rigid republikk under leiing av den gudelege puritanaren Oliver Cromwell.

I desse åra fall Richmond Palace saman og blei etter kvart rive. Det er ikkje mykje igjen av palasset, ser eg. Eg tek eit bilete av porten, kryssar den brusteinlagde slottsplassen og kjem snart ned til Themsen.

Det er ein slik velsigna varm søndag, og mange promenerer og joggar langs elva. Det er fjøre sjø, og Themsen er framleis lita, med tørre bankar av sand, stein og gjørme på begge sider. Når havet snart flør, vil vassnivået stige sju meter.

Eg lurar på korleis eg skal ordlegge meg overfor den rotlause ungdommen. Spesielt imøtekomande har eg ikkje vore, og eg har late meg irritere over at dei er så brautne – og så denne evinnelege musikken. Men dei er unge, det er deira land, og Themsen er deira elv, og om dei heller vil høyre britisk rap enn fuglesong, ja, dei om det. For desse ungdomane har nok ikkje hatt det lett, det er unge gutar som er komne til verda med lite bagasje, eller for mykje bagasje, som kjem frå fattigslege heimar med rusmisbruk og vald, og det verste av alt, av likesæle, og som derfor har hoppa av løpet som storsamfunnet har varda til for dei. Kvifor skal dei gå på skule og leve eit britisk A4-liv? Dei er uansett sjanselause i det klassedelte England, og dei veit at dei aldri vil kunne flytte inn i dei ostentative villaene langs Themsen. Det sannsynlege scenarioet er arbeidsløyse, rusgifter og ei kommunal blokkleilegheit i Barking eller Dagenham.

Men no har dei fått ein ny sjanse. Nokon har sett dei og invitert dei med på denne padleturen ned Themsen. Eit menneske får sjølvtillit av slikt. Det kan bli ein ny start. Eg kjenner sjølv at turen har gitt meg sjølvtillit, eg klarte det, juhu. Og om eg no får padle gjennom London, då snakkar vi verkeleg juhu!

Mild vind raslar i lauvtrea, og på elva er det lite aktivitet. Ein og annan robåt glir forbi, og nede på dei gjørmete bankane ser eg middelaldrande menn med metallsøkarar. Mudlarking, kallar dei det, og det er ein heilt eigen disiplin her i London.

Etter to timar kjem eg ned til ei pittoresk husrekke langs elva. Eit skilt peiker inn i landet: Putney. Er eg framme alt? Det var ikkje slik eg hadde sett for meg Putney. Eg hadde forventa høge, kalde bustadmaskiner i betong, men her er det rein idyll. Eg set meg på ein benk, googlar Putney. Jøss, Pierce Brosnan er frå Putney, sjølvaste James Bond. Og mangemilliardæren Richard Branson er Putney-gut. Det er altså ikkje heilt utelukka at nokre av desse gutane kan få seg ein villa langs Themsen.

Klokka er eitt. Vatnet stig, men eg har ikkje sett noko til den rotlause ungdomen. Eg burde ha sett dei no. Dei har nokon-og-tjue kajakkar, og to store varebilar. Det er sterk straum, ser eg, bøyene som før stod rakt i vêret, ligg no flatt oppover, og klokka to snur straumen, og dei skal av garde. Eg har gått i over tre timar, har lagt bak meg tjue kilometer og kjenner det i beina. Eg må vel vere gjennom Putney? Då ser eg skiltet: Putney Bridge 3/4 m. Er eg ikkje i Putney? Eg sjekkar telefonen. Nei, eg har eit stykke igjen. Håpet flammar opp att, eg aukar tempoet. Kor mykje er klokka? Kvart over eitt. Det er 45 minuttar igjen, og der ser eg Putney Bridge.

Eg går opp på brua, kikkar nedover Themsen. Og der ser eg nokre kajakkpadlarar padle ut frå land. Eg leitar fram kikkerten frå sekken.

Faen! Det er dei. Ikkje alle, ser eg, nokre ligg nok framleis og søv etter festen i natt, og det er taparane, dei som ikkje klarte å fullføre, som gav seg siste dagen, og dette kjem dei til å slite med resten av livet, dei klarte ikkje fullføre, og eg er sjølv ein av taparane. All kraft renn ut av meg. Og det er framleis tolv lange kilometer ned til Westminster.

Det er måndag morgon, Dale skal heim, og når eg vaknar, har han alt pakka, han er klar, og no står han der. Eg er ikkje god på avskjedar, har aldri vore det, og no blir eg usikker. Må eg reise meg? Eg bør vel det?

– Ja ja, då reiser eg, seier han brått.

Han kjem mot senga mi, dragande på den svære trillekofferten.

– Ja, du må vel det, seier eg.

Han bøyer seg ned, skal han klemme, ja, det er det han skal. Vi klemmer kort.

– Takk for turen, då, Gary!

Eg skulle gjerne sagt noko klokt no, kjenner eg, men det kjem ikkje noko klokt. Eg seier.

– Eg ringer deg.

– Når du får kjøpt deg ny mobiltelefon.

Og så trillar han ut av rommet, ut av hotellet, mot Paddington, der han skal ta toget til Gatwick eller Stansted.

Eg er aleine, endeleg aleine, og strekker meg etter fjernkontrollen, slår på fjernsynet. Alt handlar om statsbesøket. Alt handlar om statsbesøket til Donald Trump. Dei sender direkte frå landinga, det ryk av hjula idet det tunge Air Force 1-flyet dunkar ned på rullebanen, og ei kvinneleg kommentatorstemme seier den innøvde replikken: «This potent symbol of power is touching our british soil.»

Eg blir liggande i senga, kjenner at eg er støl etter den lange gåturen i går, det blei nær tre mil, og eg var ikkje framme før i kveldinga. Då eg kryssa Westminster Bridge, hadde det blåse opp, og bølgjene gjekk kvitt på Themsen, og eg er ikkje sikker på om eg hadde klart å padle kajakk i den skvalpesjøen. Det var det eg trøysta meg med. Ville eg risikere livet for å padle gjennom London? Nei, det var det verkeleg ikkje verdt.

Dei neste dagane ruslar eg rundt i London, og eg merkar at Donald Trump er på statsbesøk. Helikoptera heng konstant på himmelen, gater er avstengde og væpna politi står oppstilte. Opp mot Buckingham Palace heng amerikanske og britiske flagg, og fleire hundre tilskodarar har møtt fram for å få eit glimt av den amerikanske presidenten. Eg står der sjølv, men går lei, og går heller inn i Hyde Park. Eg vil sjå staden der Crystal Palace blei ført opp i 1851, der statuen av Father Thames i Portland-sement ein gong stod stilt ut. Han er ikkje vanskeleg å finne, for på plassen er det sett opp eit overdådig monument over prins Albert. Dronning Victorias kjære ektemann døydde berre 42 år gamal, og sidan gjekk dronninga svartkledd resten av livet. Albert sit der, lut og gullforgylt, med eit tenksamt blikk. I høgre hand held han ei bok: Official Catalogue of the Great Exhibition, of the Works of Industry of all Nations 1851.

Hadde Albert løfta hovudet, ville han sett Royal Albert Hall, kalla opp etter han. Heile området her blei kjøpt opp for overskotet frå utstillinga, og i gata som har fått namnet Exhibition Road, ligg musea på rekke: Victoria and Albert Museum, Royal College of Art, Royal College of Music og Natural History Museum, og det er det siste eg er på veg mot.

Eg finn han i ein glasmonter, strekt ut på eit svartlilla klede, brun som eit røykt fenadlår: Cheddarmannen, den eldste briten ein kjenner til, fødd for om lag 9500 år sidan, død berre 21 år gamal etter eit slag i panna.

Den siste dagen går eg austover. No har eg padla på Themsen, eg har gått langs Themsen, eg har gått over Themsen, og Dale har til og med vore i Themsen. I dag skal eg under Themsen. Eg går gjennom Hyde Park, forbi Wellington Arch, forbi Piccadilly Circus og ned til Trafalgar Square, der Horatio Nelson tronar på si 46 meter høge granittsøyle. Eg går vidare aust og er innom Old Bailey, der rettssalane ligg, følgjer den gamle avisgata Fleet Street.

London er ein forvirrande by som eg aldri heilt har skjønt meg på. Her er ingen rette gater som i New York, heller ikkje noko Champs-Élysées som i Paris, og spesielt i denne delen av byen er alt skakt og krokete. London er ein by som har vakse organisk gjennom meir enn tusen år, og éin gong fekk dei eit gyllent høve til å få orden i gatestrukturen: Ein søndag i september 1666 gløymte bakaren Thomas Farrinor å sløkke omnen før han gjekk til sengs, det fata i eit vedalager, og snart brann det i heile bakeriet. Nabohus tok fyr, og ein ugunstig vind styrte flammane vestover, hus etter hus stod i brann, og flammane herja natt og dag fram til onsdagen. Over 13.000 hus og 87 kyrkjer brann ned. London låg i oske.

Det var då arkitekten Christopher Wren såg sitt snitt og sette seg til ved teiknebordet. Han streka opp eit heilt nytt London i tegl og stein, med rettlinja gater, romslege plassar og breie avenyar. Men dei eigenrådige londonarane hadde ikkje tid å vente på styresmaktene og bygde opp att husa sine på dei gamle tomtene, og London blei like kaotisk.

Om ikkje anna fekk Wren sett opp til saman 51 kyrkjer, og kronjuvelen er St. Pauls katedral. Eg vil innom, betalar 20 pund, for britane veit å suge pengar av turistar, og set meg under den mektige kuppelen. Lenge sit eg ikkje, før eg finn trappa ned til krypta, og der nede finn eg han, ein enorm sarkofag i svart marmor. Det var Thomas Wolsey, ja, den slu kyrkjemannen som bygde Hampton Court Palace, som opphavleg skulle ligge i denne. Men så rauk han uklar med Henrik VIII, og kongen fann ut at han ville gravleggjast i sarkofagen. Då han døydde i 1546, var han blitt så uhorveleg feit at han ikkje fekk plass.

Sarkofagen blei sett på eit lager i vente på eit høveleg dødsfall, noko som tok 259 år. Då fall den 47 år gamle admiral Horatio Nelson for ei fransk kule under slaget utanfor Kapp Trafalgar i Spania. Han blei lagd på sprit og skipa til England, og sett bort frå at leppene og oklene var noko misfarga, var liket i god stand. Dei drog på han silkestrømper, kortbukser og skjorte, surra eit tørkle rundt halsen og la han i ei trekiste laga av masta til eit fransk skip som fall i slaget ved Nilen.

Sarkofagen blei henta fram, pussa, polert og frakta til katedralen, og trekista med Horatio Nelson blei senka på plass.

Eg begynner å få dårleg tid no og går inn i ein del av London som eg aldri før har vore i, The City, som i dag er synonymt med handel, pengar og makt. Det er dette som gjer at Storbritannia framleis blir rekna som ei stormakt, og London som eit av verdas viktigaste handelssenter. Eg kjem til The Tower, sjekkar klokka, nei, her har eg ikkje tid til å gå inn, for eg har eit anna mål for dagen. Rekk eg fram i tide? Ikkje om eg skal gå heile vegen, eg må ta tog eller buss eller bane. Eg spør på undergrunnsstasjonen om korleis eg kjem meg til Greenwich.

­­– Til kor, sa du?

– Grin-vitsj?

– Grin-vitsj?! Eh… Eg skjønar ikkje heilt…

Eg viser namnet på telefonen.

– Ah, Gren-itsj! Då må du ta toget til Poplar, og der byter du til toget mot Lewisham. Det ligg ein stasjon like oppi gata…

Eg finn stasjonen og spring om bord i toget. Det er som å vere i ei framtidsverd. Toget går på skjener over bakken, det er høghus på alle kantar, ingen gater, ingen menneske, berre desse himmelhøge bygningane i glas og metall.

Eg hoppar av på Island Garden og spør ein gutunge om vegen til Greenwich Foot Tunnel.

– Det er jo der, seier han og peiker på ein rund bygning.

Det var i 1896 at det blei snakka om å bygge ein fottunnel under Themsen for arbeidarane som jobba i dokkene. Elva er lunefull her nede, og ferjene var ikkje å lite på, og dei bygde ein støypejarnstunnel under Themsen. I 1902 kunne dei fyrste arbeidarane gå tørrskodd på jobb.

Eg går inn i bygningen og følgjer trappene ned, og så er eg i den 371 meter lange tunnelen. Dunkelt lys, sprokne fliser og tung luft. No har eg det travelt.

Klokka er kvart på fem når eg står på sørsida av Themsen, og eg følgjer straumen av folk på veg opp gatene, sidan gjennom ein park og opp ei bråbratt kneik, og då, endeleg ser eg det: Royal Observatory Greenwich.

Jo, som nemnt blei Karl I halshoggen, England blei republikk, og det vara i om lag elleve år. Men det engelske folket sakna monarkiet, med stormannsgalne kongar og dronningar, dei sakna tradisjonane og rituala, dei sakna pomp og prakt, dei sakna kontinuiteten, slik England hadde vore sidan Alfred den store. Parlamentet bodsende sonen til Karl I, som hadde levd i eksil på kontinentet. Han kom heim, blei vel motteken, og i 1660 blei den 30 år gamle kongssonen krona som Karl II.

Femten år seinare kom han hit, til denne høgda i Greenwich med utsyn over Themsen, for å legge ned grunnsteinen til det som skulle bli eit astronomisk observatorium og eit slags nullpunkt. Og for å gjere ei lang historie kort: Etter år med forhandlingar blei 41 delegatar frå 25 nasjonar kalla inn til ein internasjonal meridiankonferanse i Washington. Året var 1884, og føremålet var å bestemme kor nullmeridianen skulle gå. Skulle han gå gjennom den evige staden, Roma, eller kva med Paris? Kvifor ikkje Moskva, Jerusalem eller Washington? Mot stemmene til dei franske delegatene blei det bestemt at nullmeridianen skulle gå tvers gjennom observatoriet i Greenwich i the victorious, happy and glorious Great Britain.

Eg er ryggsveitt når eg kjem opp på høgda, der ein uniformskledd mann er i ferd med å låse porten. Han ser meg, spør om eg har tenkt meg inn.

– Yes, please!

– OK, seier han.

– Då blir du den siste i dag.

Eg er innanfor, han stenger, og eg går opp trappene og til framsida, der det enno står turistar ved den magiske streken. Eg ventar, og så blir det min tur.

Eg stiller meg opp, høgre fot i aust, venstre i vest.

Etter ti dagar er eg framme.

Klokka er 17.22 GMT.

Dagen etter går eg med sekken på ryggen til Paddington Station og følgjer skilta mot Heathrow Express. Eg løyser billett og ventar på perrongen. Det er mange som ventar, og når toget omsider kjem, pressar folk seg om bord. Eg får ikkje sitjeplass og må stå, og mens toget sniglar seg ut av stasjonen, legg eg panna mot det kalde vindauget, kikar på alle jarnbanespora som spreier seg ut i vifteform, parkerte tog, betongvegger med graffiti, det urbane landskapet susar forbi.

Like før tunnelen under Heathrow bremsar toget, det stansar opp, og frå høgtalaren høyrer eg togføraren «apoligize for this unscheduled stop».

Tjue minuttar forseinka er vi framme. Eg går gjennom dei lange korridorane i ekkoet av klaprande trillekoffertar, følgjer skilta mot terminal 2, The Queens Terminal, tek heisen opp, finn SAS-skranken, sjekkar inn sekken og ber om å få sete på venstre side.

Flyet får fart og skyt opp frå rullebana. Akselerasjonskreftene pressar meg mot seteryggen, eg lener meg fram, kikar ut, og under det grå skydekket brettar Stor-London seg ut, snart dei store vassreservoara, snart lappeteppa av åkerland og tettstader, og snart – Themsen. Roleg slynger han seg gjennom det heile.

Eg tek fram mobilen, slår på kameraet, held meg klar, ventar, og klikk, klikk. Flyet skrallar over Windsor Castle.

Og England forsvinn i skyene.

Hallgeir Opedal