Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Nei, eg likte ikkje at Sogn og Fjordane forsvann som fylke; for meg er det Noreg på sitt beste. Her har eg reist og budd, men aldri vitja Sogndal. På veg ned i sentrum ser eg eit digert skilt: Saman. Så høg status har han på heimstaden, tenkjer eg om han eg skal samtala med på Sogndal bibliotek i kveld, Olav Stedje, landskjend for signatursongen «Vi vandrar saman». 

Den heimkomne sonen kjem over fjellet frå Bærum. Bibliotekarane går tomme for stolar. Han deler scenen med Eli Bjørhusdal, språkvitar ved Høgskulen på Vestlandet og styremedlem i Språkrådet, og Liv Kreken, forskingsbibliotekar ved Nasjonalbiblioteket og visesongar. Bjørhus bur i Jostedal, og Kreken kjem derifrå, og det er i den avsidesliggjande dalen dialektferda stoggar neste veke. 

Stedje vart fødd her i Sogndalfjøra i 1953. Som sjuåring song han på juletrefest og som tenåring i dansebandet Compact, før han fronta Ole Brums orkester som albumdebuterte i 1977. I 1980-åra vart han ein av Noregs mest kjende soloartistar. Han har vore sentral i sceneframsyningar bygde på songane til Evert Taube, attdikta av Hartvig Kiran, og Ivar Medaas. No på 2000-talet har han gjeve ut fleire album.

1970-åra

– I 2008 fekk du Medaas-prisen for nynorsken din, men du byrja på engelsk?

– I Compact var det ikkje diskusjon om målvalet, som eg hugsar. Då var engelsk gangbar mynt.

– De spela coverlåtar?

– Me fann amerikanske songar som me framførte på danselokale her i Sogn. Men alt då prøvde me oss med eigne songar. «Ta meg med», tittelsongen på debutalbumet (1981), vart til i Compact-tida.

– Kva heitte han på engelsk?

– Eg trur han heitte «Take Me Home». 

– Kvifor vart det norsk med Ole Brums orkester?

– Nei, då hadde det vorte in med norske tekstar. 

– Og de valde nynorsk?

– Me er jo nynorskfolk. Bokmål var ikkje aktuelt, ler han. 

– Hadde du norskspråklege førebilete?

– Eg høyrde på folkrockbandet Saft med brørne Thue. Dei er halvveges sogningar og skreiv om lokale saker her inne. Eg likte godt nynorsken deira i «Søv du?».

Songen er frå Saft-albumet Stev, sull, rock og rull (1973). Viseforskar Kreken legg til:

– I 1970-åra var det ein tendens at ein i Vest-Noreg song på nynorsk, i Trøndelag og Nord-Noreg på dialekt og på Austlandet på austlandsk – men der er det ikkje alltid lett å skilja kva som er austlandsk og bokmål, slik ikkje alle dialektar på Vestlandet er enkle å skilja frå nynorsk.  

– Valde Ole Brums orkester nynorsk av di det ligg nær dialekten?

– Det var noko av grunnen, men me tenkte nok òg at sognamaolet ikkje er det enklaste for utanforståande. 

– Kor tett ligg sognemål og nynorsk? spør språkvitar Bjørhusdal. Ho svarar sjølv med å lesa utanåt eit par liner frå Stedje-teksten «Ein nordmann sin draum» (Når sola renn, 1986).  Rettskrivinga er autorisert, henta frå nettstaden stedje.no.

Eg haur’ kje itte, mamma, kå sa du no?

Taonkadn dei va’ pao feri’ for to 

– Det der er ikkje normalnynorsk, legg ho til. 

– Nei, men det er godt språk, svarar Stedje.

Salen humrar og nikkar.

Bonden i bryllaupsgarden

På scenen har Stedje med seg gitar og eg papir – vers som gjennom 300 år er skrivne på sognemål. Men kven kan framføra dei? Me ser mot han som har dialekten best inne.

– Som i alle fall burde ha det, seier Stedje og les frå eit dikt frå 1734 om eit bryllaup her i Sogndal. Ivar Aasen og Didrik Arup Seip rekna det mellom dei beste på norsk før 1800-talet, i lag med det jærske bryllaupsdiktet «Reis deg, Britha». Konge- og bryllaupsdikt dominerte dialektdiktinga i dansketida. Bryllaup kunne ein skildra; fysisk kjærleik var tabu. Kongen kunne ein hylla; Gud på norsk var tabu. Ein som freista i 1698, Jacob Rasch (1669–1737), med Romarbrevet på jærsk og «okka Herre», gav opp. Men truleg dikta han «Reis deg, Britha», og truleg var han gjest i bryllaupet her i Sogndal i 1734, som onkel til brudgommen, ein prest, og til bror hans, Michael Heiberg (1705–1757), diktaren. Nevøen til Rasch kom til embetsklassefesten utkledd som bonde og framførte diktet sitt, «Bonden i bryllaupsgarden», medan han gav seg til kjenne. Norsk var bondsk, og a guilty pleasure for ein embetsmann i bondeklede. Som onkel Rasch dikta Heiberg framifrå på norsk før norsk vart eit skriftspråk. Visa på 21 strofer vart populær, og kjend på fleire dialektar. Her nokre liner frå sognemål-versjonen:

I rykande uvær og fykande vind

i fjorden eg bauta før eg kom herinn

å sjøen han sto i ei røyra. [...]

Eg tænkte at svensken va nærra [...]

Te meira eg loupte, te værre da blei [...]

Da føsta eg møtte, da va rett ei taus [...]

Å rett så dei sat upp me bore og sleit,

då haur eg eit læt so ei ålute gjeit [...]

Bjørhusdal finn spor av det lokale målet:

– Au i då haur eg (høyrde) har ein sogndalsk vokalkvalitet, og i eg tænkte finn ein kanskje den midtsognske diftongen e-i, som i eg teinkte.

Kreken har diftongen i fornamnet sitt, og legg til:

– Då eg budde i Sogndal, fekk eg ei teikning av ein unge. Eg sa: ’Men du har jo skrive Til Leiv. Det skal stå Liv.’ Han spurde: ’Men heiter du ikkje Le-iv, då?’ 

1980-åra

Kvelden før Sogndal var eg i Førde, der eg møtte forfattar og Olav Stedje-ekspert Finn Tokvam. Han fortalde at då Stedje i 1981 spela inn «Vi vandrar saman» til solodebutalbumet Ta meg med, hadde han fyrst freista med både engelsk og bokmål. Stedje stadfestar:

– Me freista ulikt før det fungerte. Svein Dag Hauge skreiv tekst og melodi, og vart brått produsent òg, på grunn av ei ulukke. Eg trur det var den fyrste plata han produserte. Men han hadde budd her borte og kjende språk og lynne. Og eg song slik han skreiv. Utan dialekt. Eg var ikkje opprørsk.

Lått frå salen. Meir lått når Stedje legg til: – Ikkje den gongen heller. 

– Er det slik at songane som andre skriv for deg, er på nynorsk, medan dei du sjølv skriv, er på dialekt?

– D’er da. Når andre skriv, vert det nynorsk. Lyrikaren Ingvar Moe (1936–1993) skreiv fint nynorsk. Eg kunne ikkje bede han dikta på sognemål. Men nynorsk er for dei fleste ikkje eit naturleg talespråk. Det er eit skriftspråk. 

Han byrjar å klimpra på gitaren medan han held fram:

– Båe delar er gangbart. Men eg kjenner meg jo mest heime i min eigen dialekt. Det vert ikkje meir ekte og nært enn då. 

Så kjem tittelsongen på andrealbumet, Syng meg heim (1982), om å vitja heimbygda, i lengt, eller i røynd som i kveld – helsing ein som har budd tretti år på feil side av fjellet:

støvete gate

lite grønt og biladn laga kø

heima staor hagadn

fyllt av frukt – om vinteren snø

fjørao e nok fø meg

dar kjenne eg kår sti og veg

Steien Stedje frå Steie

Då eg forlét hovudstaden og ei bladstove dominert av vestlendingar, fekk eg som søraustlending streng melding om å tiltala han med lokal uttale – Olav Steie. 

– Heiter du Stedje eller Steie?

– Far min og onklane mine sa Stedje når dei presenterte seg, men eg seier at eg skal bort på Steie, der bestemor mi kom frå. Tone Damli heiter Aaberge, men staden heiter Åobørje. Jan Eggum heiter han, men med røter på Eggja. Person- og stadnamn vert uttala ulikt. 

– Personnamna vert traderte meir skriftrett enn eit stadnamn. Dei er meir formelle, og skal vera tydelegare, forklarar språkvitar Bjørhusdal. Stedje legg til: 

– Men uformelle namn, som kalle- og kjælenamn, er meir dialektprega. Me seier han Steien. 

Salen ler. Steien Stedje frå Steie. Snart kjem «Ein nordmann sin draum» som Bjørhusdal las frå. Han fortel medan gitaren går:

– Bakgrunnen for songen er at eg kjem frå andre sida av elva, frå skuggesida. Så eg har hatt ein vanskeleg oppvekst.

Salen kosar seg no. Han held fram:

– Barndomsheimen min ligg rett ved fossen, ned mot elva. Fossen var grunnlaget for mølla som bestefar min dreiv, møllaren, der Saman ligg no, studentskipnaden. Namnet kjem ikkje av songen. Eg er berre glad for at eg får koma bort her i solå. 

Hausten 1842 budde ein ung Ivar Aasen her i fleire månader «for at blive bekjendt med Dialekten». Han fann seg til rette, men merka seg «slemme Laster, især gaae Løsagtigheden og Drukkenskaben over alle Grændser», og han skreiv om «flere Fruentimmere som havde tre eller fire Børn udenfor Ægteskab», og om «megen Uartighed i Familielivet; især synes Kvinderne at udmærke sig i Skjænden og Bitterhed».
Men no: Som ein variant av Ivar Aasens «Nordmannen» –

Fram på vetteren stundom han tenkte:

Gjev eg var i eit varmare land. 

– kjem så «Ein nordmann sin draum»:

Tenk deg Spania i maonaskin

Fine strende, berre nippa te vin

Me ha’kje penga, mamma, men me faor sjao

Naor kulda kjemme om da ikkje blir rao

– Det er ei attdikting, spør eg.

– Ja, av Rodney Crowells «Voila An American Dream» (1978). Han syng om å fara til Jamaica og drikka øl, men eg tenkte at det var litt langt unna, så då vart det Spania. Arrangementet vart spansk òg. 

– Aasen tenkte nok meir på Middelhavet enn på Karibia, han òg. Korleis arbeider du med ei attdikting?

– Nei, eg freistar å få stavingane til å gå opp. Eg er oppteken av det. At det heng saman med melodilina. Så eg tel stavingar, legg inn småord her og der om det trengst. Denne her skreiv eg på «Epos», bokbåten. Eg satt og knota med han i ein storm oppe på Sunnmøre. 

Mangfald

Mot slutten av seansen blandar salen seg i samtalen. No kjem mange namn på songarar og poetar som nyttar sognemål. 

Visesongaren Åshild Mundal er kjær for mange i salen, med album som Fritt fall (2011) og Hotell (2015). No i februar har Tøge Talle og fiolinisten Ole Henrik Moe turnert Sogn og Sunnmøre med Draumkvede i Alv Reidar Dales attdikting til sognemål. I duoen med det dylanske namnet Billa and the Kid byd Gunnar Yttri og Bjørn Rune Nondal på dikt og songar. Dylan-attdiktingane til tidlegare rådmann Tom Dybwad må med. I Krudlalaget lærer Judith Vestrheim lokale songar og tradisjonsstoff til born og unge frå bygda, mellom anna no landskjente artistar som Tone Damli Aaberge og Eva Weel Skram. Skriv nynorsk, snakk dialekt! – oppmodinga til Noregs Mållag i 1970-åra – har Skram etterlevd i nyare tid, med songtekstar på nynorsk og litterære sosiale medium-posteringar på dialekt. Finne heim var namnet på solo- og norskdebuten hennar i 2018.

Biblioteksjefen kjem med ein sogndalsdiktar frå fyrste helvta av førre hundreåret, Sigurd Kvåle (1902–62), mest kjend for noveller på nynorsk, mindre kjend for «Fjorden min (Sognamaol)» og «Fjedli mine»:

Eg ha’ stée pao fjedli mine

laongt uti fremmande lònd

å kjent at eg sto’ pao trygge grunna’

å hilt i ei sterke hònd. 

Den viktigaste sognemåldiktaren er kan henda litteraten, forfattaren og målkvinna Bolette Christine Pavels Larsen (1847–1904), som skreiv og omsette forteljingar til heimedialekten, og sjølv vart omsett til dansk. Eit dikt av henne, «Helsing til Edvard Grieg frao Sognafjoren og Sognafjedli», kan du lesa om du blar om til sistesida. 

Diftongane

Ein Stedje-song på breitt sognamaol, skriven som supportersong for fotballklubben i Sogndal, nådde heile landet og VG-lista i 1991.

– «Stao no pao» trur eg slo an nasjonalt av di ein i andre landsdelar tykte ljodane var morosame. Men no ligg dei i Obosligaen. 

– Du får syngja til dei att! Kanskje det hjelper, oppmodar Kreken. 

– Eg er stygt redd det må andre ting til, svarar Stedje. 

Ao-tviljoden har eg høyrt på Jæren og i Laos. Kvifor forsvinn diftongane så mange stader? Bjørhusdal svarar:

– Diftongane er karakteristiske for skiljet mellom vest- og austnordisk. Svensk, dansk og austnorsk har færre medan vestnorsk, islandsk og førøysk har fleire. Den mest kjende sognske diftongen, ao, som i baot, er i norrønt ein a-ljod så lang at det har snike seg inn ein o. Det er mykje vokalgliding i sognemålet –? som Liv til Leiv. Rett meg i salen, men i tradisjonelt sognemål kan tykkje verta til teykke – ein liten tviljod.  

Valfar

Etter konserten har eg gleda av å helsa på Johannes Bakken, far til legenda Terje Bakken (1978–2004), kjend som Valfar – komponist, tekstforfattar, vokalist og multiinstrumentalist i svart- og folkmetallbandet Windir frå Sogndal. Altfor ung omkom han av forfrysingar under ein fjelltur i Fagereggi i januar 2004. Han var den fyrste som nytta dialekt i norsk svartmetall. I fleire land finst det folk som har lært seg litt sognemål for å kunna lesa ein tekst som «Kampen», frå albumet Arntor (1999), ein protest mot framand påverknad på språk og skikk i tusen år, frå kristendom til amerikanisering. Stedje les:

Maonge ao åss nekta å ta imot dinna bysle krist

Men nåken ao åss svikta

Jor å stidling i stan før haidn skjikk [...]

Maonge ao åss nekta å verta so byfanta

Nåken ao åss svikta

Status å innpass i stan før sont bondevit [...]

Spraoke vaort vert utvatna: Ao ti å, i ti e

Bjor å laug ti søte vin å rapavatn

Fjøsbrok å trisko ti vie brøke å tåskne sko

No mao mi ao å lima, ain kamp mot byfanta

Lima? Salen kjem til hjelp når scenen diskuterer kva ordet tyder. Einkvan fortel:

– Nei, da e lema. Lemma. Slakta. No mao mi ao å slakta.

Stedje ser ljoset: 

– Sjølvsagt. Han slår eit slag for å halda på den tronge e-ljoden vår. Som i engelske e: me vert uttala mi. Trisko. Rima 1000. 
Ragnar

Me rundar kvelden av med nynorskdikt frå ein roman eg fekk med meg frå Førde i går, Tyl (2005), av Halvor Folgerø og nemnde Finn Tokvam, om eg, postmannen Ove, og «kompisen Ragnar, som er meir enn normalt inspirert av artisten Olav Stedje», slik forfattarparet sjølv har vore inspirert av skjelmske vestlendingar som Einar Økland og Ragnar Hovland. I Tyl skriv Ragnar på ei diktsamling, Olav Stedje-antologi. Dikta er korte. Tittelen er gjerne like lang. «Bandet til Olav Stedje lurer» heiter eitt av dikta:

kvar er Olav Stedje?

han stod

tidleg opp

køyrde

med lydmannen

– Er det ei sann historie? undrar Kreken. 

– At eg har stått tidleg opp og køyrt til konsert med lydmannen, er nok rett, for eg er meir enn alminneleg glad i å skru på knottar og styra med leidningar, svarar Stedje.