Lytt til artikkelen:

Grethe Fatima Syéd

grethefatimasyed@gmail.com

Det finst byar ein veit ein må tilbake til. Berlin er ein av dei, for min del. Så finst det byar ein godt kunne tenkje seg. Lisboa, til dømes. Murmansk, derimot, nei takk. Helst ikkje.

Det kan sjølvsagt vere fordi eg var så forkjølt då eg var der. Det kan vere fordi eg visste at dotter mi skulle vere igjen når vi andre skulle heim. Eller fordi eg hadde ei bok å skrive ferdig og grudde meg til at den snaue frie tida blei avløyst av stress og høge skuldrer.

Men det kan også vere fordi Murmansk må vere den mest støvete plassen eg nokon gong har sett. Det er skite overalt, ned­slitne bygningar, gjerde som heng og sleng, Lufta er tung av asfaltstøv og diesel og sikkert noko mykje verre frå industrien vi høyrer klankinga av der vi står i vegkanten. Bilane er så støvete at ein ikkje kan sjå nummerskilta. Kvifor treng ein no det, og kvifor står vi i vegkanten, kan ein tenkje, men det treng ein, og det må ein, for dei dagane vi er der, fartar vi fram og attende med delingsøkonomitenesta Yandex-taxi heile tida. Då treng vi faktisk å sjå nummeret for å vite kva bil som er vår, viss vi ikkje er så innlesne på bilmerke at vi kan skilje ut ein Renault XX eller Peugot YY på framlysa som stirer mot oss der vi står. Sjølv duene er stygge, og eg har aldri sett så mykje hundelort i mitt liv. Det ligg i haugar og klumpar og klattar og dungar på den gråe og skitne – ja, svarte, det er inga overdriving, dei ligg på den bokstavleg tala kolsvarte snøen. Dei må verkeleg vere glade i hundar, dei som bur her. Men lite glade i hundedrit.

Det er ikkje vi heller. Vi er på veg til internatet der dotter mi bur, og dilemmaet er om ein skal la vere å sjå ned, for å unngå synet, men då risikere å trakke i driten.

Vi tar sjansen. For innimellom er husa måla i dei gildaste fargar – rosa, gult, grønt og turkis – det er ikkje vanskeleg å førestille seg at dei lyser opp i den lange mørketida innbyggarane må gjennom kvart einaste år.

Bygningen ligg bak ein skule i skarpt grønt og blått. I inngangspartiet sit ei kvinne i eit lite rom med vindauge. Ho passar på kven som kjem og går, og ho verkar genuint glad for å sjå den raudhåra bergensjenta med det opne smilet som går til luka og seier ztrasduke. Eg får lyst til å klemme henne, for eg skjøner at ho har vore nærare dotter mi enn eg dei siste – mange – månadene faktisk. Og eg ser at ho er god. Sjølv bak luka der. Ei mor, om ho er biologisk eller ikkje, er ikkje så viktig. Omsorg er internasjonalt, og eg håpar ho skjøner smilet mitt. For dette er også heim. Og heim må ein ha, tryggleik og varme, mange språk har ikkje noko ord for heim. Om russisk har det, anar eg ikkje, men eg er glad for at norsk har det, det er trygt.

Trappegangen er lys og luftig. Skulpturelt utforma med avstemde gelender og asymmetriske gardiner framfor vindauga. Inne i leilegheita ho deler med fire andre norske elevar i den norsk-russiske klassen, ligg den grenselause lukta av ungdom tungt: ein eim av kollektive matrestar, svidd støv, mangel på utlufting og halvtørre klede. På den ørvesle altanen står eit havarert juletre, ein diger øldunk av typen som ser ut som ein 33 cl-boks, berre mykje større, og ei gul bøtte. Utsikta er mot andre blokker, dei er bygde tett i tett, også dei har rusk og snusk på altanane.

Etter at vi har helst på veggene, beundra dei russiske effektane og konstatert at oppvaskmaskina ikkje verkar, tar vi ein Yandex ut av sentrum, til ein av dei store attraksjonane i Murmansk. Stor i den aller mest grunnleggande tydinga av ordet, for han er diger, Russlands nest største, grå og støvete står han med gamle lass av snø rundt seg, så gammal at ein ikkje kan sjå det er snø før ein har trakka gjennom.

Det er det store minnesmerket over andre verdskrigen. Han står og speidar, den store Aljosjastatuen, på ei høgd utanfor byen, med utsyn over fjorden; klingklangen frå skipsverfta høyrest heilt opp. Statuen er vend mot vest, og minner vagt om minnesmerket over kong Olav som av alle stader hamna i Ytre Sogn fordi ingen andre ville ha det, då det såg ut som om folkekongen hadde eit granatbelte rundt livet. Aljosja er kjælenamnet for Aleksej og det typiske namnet på ein soldat. Statuen er ein av dei få tinga i Murmansk som det er verdt å sjå, seier dotter mi, det vil seie av typen det står om i turistbrosjyrar. Det andre er isbrytaren «Lenin», som ligg til kai her og er verdas største eller første eller har vore med på eit eller anna.

Og Aljosja, han er verkeleg svær. I staden for belte rundt livet har han eit skytevåpen på ryggen. Han står der han står, på ei høgd med framifrå utsikt, og speidar dit han speidar, mot vest, av ein heilt bestemt grunn: Han ser mot Noreg. Mot oss. Det var nemleg frå Noreg, frå Finnmark, tyskarane ville invadere området. Dei blei stansa før dei kom inn til byen, men mange mista livet, og Aljosja står der for å minne innbyggarane i Murmansk og resten av Russland om tap og heroisme i det som her heiter «den store patriotiske krigen».

Han står og står, den ideelle vaktar. Trufast som berre ein steinmann kan vere. Taus, så klart. Du, å du så taus han er. Ein ser han frå dei fleste stader i byen. Folk har vore der og lagt blomar frå seg. Dei har lide mykje, russarane.

På vegen tilbake må vi stanse ved eit kjøpesenter dotter mi har snakka om. Ho kallar det jalla og seier det er sjukt lættis, ho har gledd seg til å vise oss det. Vi tar ein ny Yandex og hamnar på ein sideveg frå der vi kom. Her er det endå meir rot rundt husa: aviser, plastposar, tomflasker. Mange av vindauga er knuste, tetta til frå innsida med falma stoffbitar, pappkartongar, madrassar, klede som ser ut som gigantiske stormønstra akrylpledd, alltid desse syntetiske materiala, same kvar vi reiser, sjølv i India, der dei har bomull, lin og silke, alle elskar plast, det gjer meg glad for å vere norsk. På dei nedste er det gitter, så vi skjøner det ikkje berre er sommarlyset og vinterfrosten dei treng halde ute.

Vi køyrer forbi barar med neonreklame, smaklause logoar som blinkar, og parabolantenner, digre bydelar med parabolantenner overalt. Det får meg til å tenkje på den danske diktaren Yayha Hassan og korleis han blei kriminell. Korleis kunne han unngå det, med alle desse auga som tinntallerkar som vakta over han?

På kjøpesenteret er det ikkje mykje å sjå. Ørsmå butikkar, nærast buer, i korridorar og trapper som går labyrintisk rundt slik dei gjer slike stader, i London, i Berlin, i New Dehli og i Oslo. Eller Bergen. Amman, Roma, Marrakech. Ja, du skjøner. Dotter mi seier poenget med det er at det ikkje minner om noko norsk i det heile tatt, men er eit absurd innblikk i den russiske kulturen. For meg minner det om alle kjøpesenter eg nokon gong har besøkt, det er eit absurd innblikk i den universelle naturen, menneskenaturen, og så langt frå kultur som ein kan kome. Litt mindre Soria Moria-glinsande frå utsida enn Steen & Strøm og Olav Thons Arken, litt meir støvete i krokane, like motlaustgrått inst inne, kapitalismens slimete lefling med draumar. Og så her, i Russland, revolusjonens heim, utgangspunktet for så mange draumar om likskap og rettferd. Om å arbeide åtte timar, fiske åtte og sove resten. Eller jobbe på fabrikk og skrive dikt på fritida.

Dei sel dei vanlege plastbaserte tinga. Klede i akryl, billige klokker, sko i skai, ja – og så norske rett i koppen-produkt og steikt løk frå Rema. Det er visst det som er så lættis. Når eg opnar ein pakke med tørkepapir, luktar det så iherdig parfyme at eg nesten brekker meg.

Vi seier vi ventar utanfor. Går og set oss på ein benk. Framfor oss står noko eg ikkje skjøner kva er. Det er lilla, det er av sement, det har former som gjer at eg ikkje kan tenkje meg at det kan brukast til noko, ha ein praktisk funksjon.

Det må vere ein skulptur. Midt i plast- og støvhelvetet, i ein ørken av tarveleg bling, har nokon plassert ein skulptur. Eg får lyst til å grine.

Fleire stader i Murmansk, ofte nedi små dumpar eller kløfter som vi ser frå bilen, er det store inngjerda område fulle av små skur. Tett i tett, vegg mot vegg inntil kvarandre og rygg mot rygg, slik at dei står i doble rader med ein jordlagd eller gjørmete veg som ein kan køyre rundt. Det er mykje bølgjeblekk, og dei er gjerne blå eller grøne, skarpe fargar, igjen denne trongen til venleik. Det er vel internasjonalt, det òg.

Eg lurer på om det er flyktningleirar eller slum, men dotter mi kallar det garasjar, ikkje for bilar rett nok; folk leiger dei for å lagre ting dei ikkje har plass til i leilegheita, og eg lurer på ideen bak dette: Viss dei ikkje har råd til leilegheit som er store nok til tinga deira, og dei bruker pengane på å leige plass til å lagre dei, kva glede har dei då av tinga dei har kjøpt? Burde dei ikkje, i staden for å bruke pengane på ting og lagring av dei, leggje dei til side for å bruke dei på ei større leilegheit? Som dei så, i den rekkefølgja, kunne bruke pengar på å stappe ting inn i?

Tenkjer eg, før dotter mi fortel at det ikkje finst større leilegheiter, alle er om lag like store, det er sovjet. Men kvifor har dei skaffa desse tinga i første omgang, viss dei ikkje har plass til dei og aldri ser for seg at dei skal få det? Har dei arva dei? Korleis er det med arveavgift i dette landet? Er det som heime, ikkje rekna som god kutyme å kvitte seg med noko ein har fått, og er dei lydigare mot slike normer her? Blir ikkje sakene skadde av å bli lagra i uisolerte skur? Er områda vakta og i så fall av kven? Har dei våpen eller hundar og i så fall kva slags? Eg har ei førestilling om at schæferane ikkje er avla med så lågt bakparti som heime. Eg hugsar ein dokumentar eg har sett der schæferar blei trena opp til å smyge seg inn under bilar og leggje seg til der. Dei fekk godsaker heilt til det endeleg gjaldt, då fekk dei ei sprengladning med fjernstyring på ryggen i staden. Sjølv hundane er ikkje like her, endå alt liknar.

Det einaste eigentleg fine vi ser medan vi er her, er innomhus. Det vil seie, fint og fint, på den vestleg innreidde kafeen med italiensk kaffi og angloamerikansk namn (White Rabbit, det er visst frå Alice in Wonderland) og ditto musikk frå 80-åra (eit tydelegvis elska tiår også i dei mange Yandex-ane) er det så mange uniformerte servitriser at ein kan bli redd ein har hamna på sanatorium. Keep calm and be British, står det i garderoben. Seta er så fulle av puter at vi knapt får plass, og kan i alle fall ikkje til lene oss mot dei, men heldigvis er maten russisk. Trur vi, heilt til vi får studert menyen. Då ser vi at vi kan skjemme bort ganepartiet med kulinariske crossover-retter som skogsopp og cappuccinosuppe med kyllingéclaire, quinoasalat og ostekake med timian.

Sjølv et eg eggerøre som ser ut som halvsmelta vaniljeis. Godt er det òg.

Vi tar endå ein Yandex tilbake. Dotter mi bestiller. Ho tar Yandex til skulen til og med, ho er ekspert.

Slik er det med somme. Trivst overalt, verkar innfødde kvar dei kjem. Sjølv er eg ein vanskeleg turist. Jamvel statuar, fontener og arkitektur grin eg på nasen av, anten det no er ute eller der eg har lagt hatten min meir permanent ifrå meg. Men det skal eg ha, eg er nysgjerrig på meir. Kanskje éin gong, ein stad i verda, skal eg finne ein stad som gjev meg kjensle av å høyre til.

Det skal bli godt å kome heim.