Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@rem.no

Frå lufta, frå øvst i Tromme­tårnet, ser bydelen ut som ein park, på grunn av alle dei grøne trea,  men under lauvkronene ligg dei mange, lange, tronge smaua, hutongane, som ein endelaus labyrint i den gamle delen av Beijing, og tek ikkje slutt før ein brått kjem ut i ein av dei breie avenyane i verdas folkerikaste by. Området, kalla opp etter ein av hutongane, Nanluogu, vert ein aldri ferdig med å utforska, ein landsby i verdsmetropolen, ei verd i verda, med det meste i miniatyr – små barar og politistasjonar, verkstader, butikkar og skular. At den høgare teaterutdanninga i landet ligg her, pregar gatebiletet. 

Fridomskjensle

Den fyrste dagen i Beijing hadde byrja langt frå hutongane, i sentrum, der me budde det fyrste døgeret for å skaffa oss papir til Tibet. Fyrst trong me kontantar. Inst i ei folksam sidegate, i eit bankbygg, fann me minibanken slik dei hadde forklåra oss på sentrumshotellet då me sjekka inn. Maskinen godtok og leverte attende kortet medan ein bunke yuan stabla seg i luka, i ei anna rekkjefylgje enn heime, men me var døgerville og svevnuge etter å ha landa tidleg om morgonen, med nattfly frå Oslo via Moskva.

No låg den kinesiske hovudstaden og venta på oss. Koffertane stod på hotellet, og kontantane låg i innerlomma. Svevnmangelen gjekk over. På ein blunk var me minst like vakne som Beijing ein morgon midt i veka. Under normale omstende er det lite som skjerpar sansane betre enn å ta inn dei fyrste inntrykka av ein vrimlande verdsmetropol. Under koronapandemien har dei folketomme millionbyane synt seg frå ei anna, trolsk side. 

På veg ut av banken i sidegata lyfta eg opprømt kameraet for å ta eit bilete av folkevrimmelen før me sjølve forsvann i han. Eg hadde godt utsyn, eit halvt hovud høgare enn kona mi og dei fleste kinesarane kring oss. Nygifte gjekk me hand i hand, fylte av fridomskjensle og oppdagartrong, forventing og forelsking. I Kina var det no tysdag, og i Noreg hadde me halde stort bryllaup laurdag, teke farvel med familie og vener sundag og lagt ut på bryllaupsferd måndag. Beijing var berre byrjinga. 

Ferda vidare hadde me tenkt skulle gå mot Himalaya, til Tibet, med den då heilt nybygde jarnbanen til Lhasa, ei ferd på nær 4000 kilometer. Og ikkje like etter planen skulle me frå Lhasa leggja ut på ei nesten like lang ferd til det nordvestlege hjørnet av Kina, til Ürümqi, hovudstaden i Xinjiang-provinsen, heimstaden til uigurane, ein muslimsk minoritet i imperiet. Dessutan hadde vener ved den norske ambassaden i Beijing sterkt rådd oss til ei rundreise med gamal, men solid jarnbane i Shanxi-provinsen, til byane Pingyao og Datong. Og ikkje minst skulle me verta kjende med hutongane i gamlebyen i hovudstaden.

Attkjend

Men nett no var det dei neste timane som talde. Før me freista å finna ei obskur adresse der me hadde vorte fortalde at einkvan kunne skaffa oss naudsynte billettar og visum for å koma inn i Tibet, papir det ikkje hadde vore mogeleg å skaffe seg frå Noreg, ville me freista den kinesiske utgåva av kinesisk kjøken, ikkje den europeiske, i ein restaurant me var tilrådde ute i hovudgata me no nærma oss. I lufta over oss vart gata kryssa av lause straumleidningar, ikkje så kaotisk som lenger sør i Asia. Dei smale og høge butikkskilta raga opp tett i tett på kvar side, med sterke fargar og teikn me ikkje skjøna, anna enn eit og anna tal. Av dei mange menneska såg ingen fattige, rike eller vestlege ut. 

Det var ikkje til å unngå at folk skubba borti kvarandre her i den tronge sidegata, men eg kjende likevel tydeleg at nokon bak nappa meg i jakka der me gjekk tett i lag. Eg stogga, og båe snudde me oss. Der stod ein kar i femtiåra med eit smilande og spørjande uttrykk i andletet, litt andpusten. Om lag slik japanarar held fram visittkortet som ei helsing med båe hender, heldt han fram eit kredittkort. 

Då han hadde kome som neste kunde til minibanken i motsett ende av gata, hadde han vorte møtt av eit kort som stakk ut av maskinen, ein maskin som ikkje peip som dei heime om ein gjekk frå kortet. Ut frå fotografiet såg han seg kring i folkehavet, og no hadde han funne oss. 

Sett bort frå formalitetane i lufthamna og på hotellet var han og hendinga det fyrste møtet med Kina, karakteristisk for det meste me fekk sjå og oppleva av landet og folket. Me røynde at menneska er skikkelege, høflege og til å lita på. Til å lita på er samfunnsfunksjonane og infrastrukturen òg. Toga er i rute. Ting er på stell. Det er reint. Kvinner får gå i fred. Få eller ingen freistar å lura folk. Ein senkar visiret og skuldrene. Då me var attende i gamlelandet og gjekk av flytoget i Oslo sentrum, såg me på tjue minutt fleire tiggarar, narkomane og småkriminelle enn me såg på tjue døger i Kina. 

Sentralmakta

Av di slikt her vert stuva vekk? Å reisa så vidt og fritt ikring i eit land med meir enn ein milliard innbyggjarar og sjå så lite av menneskeleg naud, og så mykje som fungerer i kvardagen, gjer inntrykk. Når ein har vore tett på fattigdomen og dei menneskelege tragediane i vestlege millionbyar, når ein har sett vanstyret og dei økonomiske avgrunnane som pregar folkerike land i Afrika, i Søraust-Asia, i Latin-Amerika, får ein vørdnad for det menneskelege milliardmaskineriet kinesarane har fått til å sviva rimeleg godt.  

På den eine sida, lyt eg leggja til, på den ljose sida. Kvifor kjem eg i forsvarsposisjon når eg fortel om dei mange gode opplevingane i Kina? Kva med den andre sida? På den andre sida skulle opplevingar i Kina peika på noko ein ikkje kan vyrda, ein mørk fellesnemnar som heng like nøye saman med den ljose sida som ei bakside. Dei kinesiske styresmaktene er ikkje berre overtydande flinke til å få milliardmaskineriet til å fungera, dei har òg banna på at det ikkje skal falla frå kvarandre. 

Sentralmakta i Beijing vil ikkje gjere den same feilen som dei opplever at sentralmakta i Moskva gjorde for ein mannsalder sidan, då det sovjetiske imperiet rakna og randstatane reiv seg laus. I dei kinesiske ytterkantregionane Tibet og Xinjiang slår difor sentralmakta ned på sjølvstenderørsler og separatistiske tendensar med ein brutalitet som har resultert i det som vert karakterisert som kulturelle folkemord. 

Undertrykkinga og overvakinga syner seg i mindre målestokk òg, i kampen om historia og opphavssoga, om tradisjonane og tankane til menneska. Døme på slikt fann me snøgt, i Beijing òg, vel å merka utan å oppsøkja dei. Me var mest opptekne av kvarandre og eventyret av alt framandt kring oss. Me var i Kina på kjærleiksreise, ikkje på politisk reportasjetur. 

På lukke og fromme

Desse ferdaminna kjem med ei åtvaring: Eg er ingen Kina-kjennar. Kina-ekspertar er det så mange av at ein kan spørja seg om det rett å lata ein globetrotter rapportera derfrå på same viset som han vanlegvis gjer frå land han vitjar. Men kvifor ikkje? Kan du nemna eit land i verda så fylt til randa av rettferd og godleik at ein samvitsfullt kan vitja det utan medvit om eller interesse for skuggesidene? Eg kan ikkje. USA? Nei. Russland? Tyrkia? Nei. Island? Kan henda. 

Berre dei to føregåande åra hadde eg som forfattar reist i ei lang rekkje land som alle var i ein ustabil overgang frå krig eller borgarkrig til skøyr fred. Angola, Guatemala, El Salvador, Kambodsja, Sri Lanka, Bosnia. No skulle kjærasten og eg ha ein månad for oss sjølve, ein stad som baud på venleik, soge, kjøken og tryggleik, alt slikt som eg eit par gonger har reist til Japan for å oppleva? Kvifor ikkje Kina? 

Ei impresjonistisk tilnærming kjenneteiknar dei fleste reiser som ikkje vert gjorde av forskarar, bistandsarbeidarar og journalistar. Kan henda er det nett ei slik tilnærming det skal vera rom for i Kina òg? Jau, men gjev ho deg rett til å skriva heim? Vel, ein gong er alltid fyrste gongen ein vitjar eit land, og etter å ha reist kring i Egypt eller Canada, Australia eller Laos for fyrste gong, har eg gjerne skrive heim om det. Kan ein ikkje skriva impresjonistisk, samanliknande og forteljande heim frå Midtens rike òg, utan å ha budd der i fleire år? 

Det er då naudsynt å understreka at me reiste kring i Kina heilt utan regi. Anonyme kom me til landet, og like anonyme drog me ikring. Alle avtalar vart gjorde privat, anten med vener eller næringsdrivande. Sett bort frå visumet me på førehand fekk i passa våre for å koma inn i landet, var ingen representantar for det offisielle Kina involverte. Ingen av dei til dels store utfluktene var godkjende på førehand, men kom i stand på uformelt vis medan me var i landet – rett nok ut frå planar me hadde lagt i Noreg. Jamvel dei store reisene til dei konfliktfylte provinsane Tibet og Xinjiang var improviserte.

Når det er sagt, skal det òg seiast at me vitja Kina i ei tid då fleire vindauge stod opne enn berre få månader seinare. At me kunne dra inn i Tibet utan i det heile å verta spurde om å syna tilkomstpapir eller å dokumentera kva for hotell me skulle bu på i Lhasa, ja, utan eingong å måtta identifisera oss då me sjekka inn, hadde vore utenkjeleg berre eit halvt år seinare. Me vitja Kina hausten 2007, kort tid før dei store opptøyane i Tibet våren 2008 og dei store opprøra og terrorhendingane i Xinjiang sumaren 2009. 

Framtidsmodell

Kina kjendest som eit heilt trygt land å reise i. I ei kjensle av tryggleik var me vitne til, så langt me kunne sjå, ein stor grad av rettferd og velferd. Kva er prisen ein må betala for tryggleik og rettferd når det skal omfatta meir enn ein milliard menneske? Ytringsfridom? Rettstryggleik? Eg merkar at eg mislikar spørsmålet, for det utfordrar den individualismen eg har internalisert etter å ha vore nordmann i seksti år. Det som likevel får meg til å godta perspektivet og spørsmålsstillinga, er ikkje berre dei gode inntrykka frå Kina, men òg inntrykka frå andre ikkje-vesteuropeiske land eg har vitja i seinare år. I både Aust-Europa og Søraust-Asia kan ein ikkje unngå å leggja merka til at framtidsmodellen hjå vanlege folk ikkje vert henta frå vesteuropeiske land med verdiar som liberale rettar og parlamentarisk demokrati, men frå strengare styrte land der dei kollektiva omsyna overstyrer dei individuelle, og der styresmaktene, valde eller ikkje, har makt. 

Mange av dei ikkje-vestlege som ikkje lenger har Vest-Europa som samfunnsideal, er unge menneske som reknar seg som konservative. Dei arbeider og studerer seriøst, og vil opp og fram og få del i den velstanden dei veit finst i Vest-Europa, men utan å gå same vegen, og mange gonger har dei overraska meg med alt dei får med seg av døme på destabiliserande og politisk dårleg fungerande løysingar i det vesteuropeiske systemet. Med eit smil, ikkje utan ein viss skadefryd, fortel dei meg om kaoset kring folkerøysting i Storbritannia og parlamentsval i Sverige. Korleis veit dei dette? tenkjer eg om dei unge polakkane, ungararane, vietnamesarane og filippinarane eg pratar med. 

Trippel lukke

Kva med unge kinesarar? Me vart kjende med den unge eigaren av ein liten platebutikk i ein av hutongane, ein driftig kar som òg arrangerte større konsertar med vestlege metallband, gav ut eit musikktidsskrift, og var edderkoppen i eit kinesisk undergrunnsnettverk av menneske som dyrka hardrock og ekstremmetall. Han rekna seg som opposisjonell, kritisk til styresmaktene som på si side var kritiske til den ytterleggåande og opprørske musikksjangeren han promoverte.

– Ingen reagerer på at blikkfanget til butikken din er eit skilt med ekstremmetallmarkøren 666?

– Her i Kina er 6-talet eit lukketeikn, så dei tenkjer at butikken heiter Lukke Lukke Lukke. 

– På butikkskiltet bokstaverer du musick slik den amerikanske satanisten og ekstremmetallgudfaren Anton LaVey bokstaverte magick?

– Dei færraste tek den referansen.

– Korleis kom musikken til Kina? Korleis oppdaga du han?

– Han kom som søppel frå Vesten. Det kom skip frå USA med cd-ar som skulle resirkulerast til koppar og tallerkenar. Somme snoka på kaia og selde dei frå ein knøttliten butikk i ein hutong. 

Han har vakse opp her i Nanluogu, med foreldre som fekk livet sitt definert – øydelagt, meiner han sjølv – av kulturrevolusjonen til Mao i 1960-åra. Så kva søkjer han mot sjølv når han ikkje berre avskyr maoismen, men òg amerikaniseringa av Kina?

– Eg verdset meir og meir dei førmaoistiske tradisjonane i heimlandet, tradisjonar som vart svekte av foreldregenerasjonen min, og som no vert svekte av vestleggjeringa. 

Difor tek han oss med på middag til ein liten, lokal serveringsstad med rimeleg, tradisjonell husmannskost, med innmat som viktigaste råvare. 

Dagen etter skal me inn til sentrum att i von om å få dei naudsynte papira for å kunne reisa inn i Tibet. Men fyrst førehandstingar me fleire døger på det vesle hotellet i Nanluogu, for når me er attende i Beijing, vil me ha fleire kveitebrødsdagar i hutongane.