Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Chefen som kom på i Winnipeg i går, er like flink og medviten som den fyrste. Raudt kjøt er det lite av, bøffel aller minst. Fisk kjem til kvart måltid, men ikkje laks. Heller ikkje veganarane får ei kald skulder.

Ved soloppgang torsdag, fjerde dagen, stoggar me ein time for å fylla diesel i Sioux Lookout, nær ei høgd der chippewa-krigarar speida etter sioux-krigarar, som røpte seg når sola blenkte i bjørkeneveren på kanoane deira. Frå prærien og Manitoba har me nådd Ontario og eit landskap av skog, åsar og innsjøar.

Passasjerane har vorte kjende. I barvogna fortel to nordmenn om ei sjøferd på 24 dagar gjennom Nordvestpassasjen, med toget som fyrste etappe på heimvegen. I restaurantvogna legg Matt ut om planane til sjefen heime i Seattle, Jeff Bezos i Amazon. I kafévogna sit den unge Oxford-forskaren Bernard og svarar på klimaspørsmål. I morgon er me framme i Toronto ved Dei store sjøane.

Jambyrdige

Austkysten og Atlanterhavet nærmar seg. Det nordamerikanske kontinentet såg eg fyrste gong frå vindauget i eit fly frå Reykjavik, etter å ha floge over sørlege Grønland. Synet av Newfoundland-kysten vart ei kontrafaktisk soge: Kva om europeisk og amerikansk kultur hadde møtst før? Ikkje kring år 1500, då handskytevåpen med luntelås og krut var komne i bruk, men kring år 1000? Kva om Leiv Eriksson og mannskap hadde gjort tusenårig landnåm med varig samkvem?

Draumen sprang ut av eit lesetraume frå ungdomen og den norske utgåva av Bury my Heart at Wounded Knee, om utrydjinga av urfolka i Nord-Amerika, med føreord av Helge Ingstad.

Métisane

Soga er ikkje fullkome kontrafaktisk. Kring skjenegangen oppstod for 400 år sidan ein sterk og varig kultur av franske pelsjegerar og urfolk­kvinner i ei ymsesidig utveksling av kunnskap, tenester og arv. Dei fyrste røynlege métisane kom i tredje generasjon, då båe foreldra var métisar. Dei utvikla eit eigenarta levesett, annleis enn det europeiske og innfødde, musikalsk og i klesvegen, økonomisk og språkleg.

Jegerane hadde sjølvsagt våpen, men dei kom ikkje som militærmakt og nasjonsbyggjarar. Métis-kulturen vart langt større i den kanadiske jegerøkonomien ­­– der ein ikkje åtte land, men var ein del av det – enn i den amerikanske landsbruksøkonomien med privat eigedomsrett i sentrum.

Métisane var i somme område største folkegruppa. I 1870, då jarnbanen nærma seg, med nasjonsbygging som politisk drivkraft og eigedomsrett attmed skjenegangen som økonomisk, budde 12.000 menneske i Manitoba, provinsen me forlét i natt. Helvta av dei var métisar.

Hudson Bay Company

Eit av verdas eldste eksisterande aksjeselskap, Hudson Bay Company, rådde over det indre av Canada frå den amerikanske grensa i sør til Nordvestpassasjen. Selskapet sat med lovgjevande, dømande og utøvande makt i Ruperts land, eit område på fire millionar kvadratkilometer, om lag som EU no. Kompaniet, skipa i 1670, har i dag 70.000 tilsette og er 350 år om ein månad.

Men det stod fram ein métis, send av Gud, slik han sjølv såg det; namnet hans var Louis Riel (1844­–1885). Med han som leiar erobra métisane i november 1869 hovudkvarteret til Hudson Bay Company, på den tida selskapet avstod Ruperts land til den unge nasjonen.

Og no sundag er det 150 år sidan métisane innsette ei interimregjering i Manitoba, med Manitobas far, chippewa-franske Louis Riel, som president. Det fyrste opprøret tok det regjeringa nær eit år å slå ned.

Svartfjes

Urfolksmedvitet er ujamt fordelt i landet. Det offisielle og urbane Canada er medvite, det rurale ikkje. Det fyrste som møtte meg i lufthamna i Vancouver, var enorme kopiar av totempålar, men i togmusea vert det ikkje problematisert at den jarnbanedrivne innvandringa enda i eit urfolkemord.

Når perspektiva kolliderer, vert det bråk, som før parlamentsvalet no i haust, då avisene prenta fotografi som synte at den urfolksmedvitne statsministeren Justin Trudeau ved fleire høve svira med svartfjes, blackface.

Bill, som gjekk på toget i Saskatoon, heimbyen, set seg ein dag på den ledige stolen kring bordet vårt i restaurantvogna. Toget har nett stogga på ein liten stasjon der ein stor amish-familie går av, men det er urfolk me snakkar om.

– Har de reservat kring Saskatoon, spør eg.

– You wouldn’t know, svarar han. Ein ser ikkje skilnad.

–?Så dei er som vanlege landsbyar, med Starbucks og McDonald’s?

–?Nei, dei har ikkje Starbucks og McDonald’s.

– Er det som i USA, der dei ikkje får taka med seg alkohol inn i reservata?

– Ja. Det kan dei ikkje ha. Dei toler det ikkje, svarar han.

Etter ei stund legg han til:

–?Somme av dei er aggressive mot kvite. Eg gjekk ein dag langs ei elv og spurde ein som stod og fiska om han fekk noko. Han vart sinna. I den elva er det berre dei som kan fiska. Men han vart venlegare etter kvart.

–?Kan dei vera aggressive mot kinesarar òg, spør eg.

– Å ja. Mot alle som ikkje er som dei. Dei ser på dei som inntrengjarar. Somme av dei ser føre seg at det er deira land.

Riel-opprøret

Jarnbanen endra viset kolonimaktene handterte koloniane på. Dei britiskbygde toglinene aust i USA var med på å avgjera den amerikanske borgarkrigen i 1860-åra. Årsaka til at den fyrste métis-oppstanden lenge var vellukka, var at det ridande politiet nytta tre månader på å nå fram. I 1885, under den andre oppstanden, kom troppane fram etter to veker og slo opprøret snøgt ned. Skilnaden var troppetransport med jarnbanen.

Mellom Toronto og Stillehavet, distansen me nyttar fire døger på, budde i 1870 berre 30.000 vestlege, eit tynt grunnlag for bygging av 40.000 kilometer jarnbane. På dei neste tretti åra vart folkesetnaden tidobla, medan delen av urfolk og métisar gjekk ned til ein femtedel.

Men det var ikkje gjort over natta å busetja prærien og innlandet. Etter tidoblinga var talet på vestlege framleis berre 300.000. Rett nok kom regulære togruter i gang frå 1886, men fyrst ved hundreårsskiftet kom den store busetjinga. På dei 15 fyrste åra av hundreåret auka folketalet på prærien frå 400.000 til nær to millionar.

Koloniseringa

Dei tidlege kolonistvognene frå kring 1900 hadde sete utan polstring og køyer utan sengeklede. I kvar vogn stod ein komfyr der nybyggjarane kokte eigen mat undervegs. Dei enkle vognene, som sist vart nytta til troppetransport under den andre verdskrigen, var likevel eit framsteg samanlikna med godsvognene som frakta immigrantar og eigedelane deira seint på 1800-talet, den siste etappen på ei ferd frå det skotske høglandet eller det ukrainske slettelandet.

Regjeringa i Ottawa sytte kring 1900 for at lokkande plakatar på ulike språk vart sende til Europa. Ei skandinavisk utgåve freista med: «Kvägavl, meieridrift, kornavl, frugtavl og blandet jordbrug». «Det er mitt!» kunngjer nybyggjaren på ein plakat der han syner fram draumen: eit lite stykke Canada med gardsbruk og jarnbane, og adressa til lokale agentar i London, Liverpool og Glasgow. Slagordet er: «Canada ­– rett land for rett mann». «Rett veg» er Canadian National Railways.

Ølsmaking

Når togvertinna før middag byr på ølsmaking under glaskuppelen på observasjonsdekket, legg miljøforskar Bernard vekk skiltet sitt – «Har du spørsmål om klimaendringane? Eg kan gje deg svar» ­­– men ikkje tema.

– Me får stigande temperaturar og minkande vassressursar, fortel han medan vertinna skjenkar Manitoba-øl.

­– Samstundes som folkesetnaden i Afrika vil auka frå éin til fire milliardar i dette hundreåret, om me skal tru FN, legg eg til for å syna at eg bryr meg, eg òg.

– Vesten lyt feia for eiga dør og ikkje peika på Afrika, seier Bernard og skålar. Eg vert svar skuldig, men skålar attende. Han legg til, med tanke på at eg er tretti år eldre enn han: – Du slepp å uroa deg over framtida.

­– Eg uroar meg på vegner av borna og barneborna mine, svarar eg medan vertinna kjem med Ontario-øl.

No vert Bernard svar skuldig. Dei ufødde høyrer ikkje med i karbonrekneskapen. Fleire av dei han skal gå i lag med i klimamarsjen i Toronto laurdag, planlegg eit liv utan born.

– Har me eigentleg rett til å få born, spør han, og gjev tommel opp for Ontario. Han svarar sjølv: ­

–?I Vesten er karbonavtrykket frå den einskilde så djupt at det ikkje er berekraftig å auka folketalet.

– Heller ikkje gjennom innvandring frå fattigare land, spør eg med tommelen opp, eg òg.

– Det der er ein heilt annan skål, svarar han med eit smil.

– Bur ein i Vesten, er vel avtrykket eins, same kvar ein kjem frå, seier eg og førebur meg på ein smak av Ottawa.

– Har me moralsk rett til å hindra innvandring frå land me har øydelagt, parerer Bernard. Han legg til, med tilvising til den europeiske koloniseringa av områda me køyrer gjennom:

– Ikkje gløym at me har vore innvandrarar, me òg, og at det då var land som opna dørene.

– Opna og opna. Somme av dei innfødde ytte vel motstand.

Han smilar resignert av den vonlause samanlikninga. I grunnvatnet hans står ei anna arvesynd enn i mitt, men ølet er sams.

Bøflane er borte

Få månader før han vart dømd og hengd for landssvik i 1885, sa Louis Riel: «Folket mitt vil sova i hundre år, men når dei vaknar, er det kunstnarane som gjev dei kraft att.»

Utan å dela sjølvforståinga hans som profet har fleire hefta utsegna til visesongaren og aktivisten Buffy Sainte-Marie, fødd som cree i eit reservat i Saskatchewan i 1941, forlaten av foreldra som spedbarn, i år tildelt ein av dei høgst rangerte æresmedaljane i Canada og eit æresdoktorat ved universitetet i Toronto, byen ho søkte til som ung og ukjend visesongar.

Eg vart merksam på henne gjennom Donovans tolking av antikrigssongen hennar, «The Universal Soldier» (som finst i ein samisk versjon òg), frå debutalbumet ho gav ut alt som 23-åring, It’s My Way (1964), men hovudtemaet er konfiskeringa av urfolkland, eit tema ho vidareutvikla på det tredje albumet, Little Wheel Spin and Spin (1966), i den kjende og verknadsfulle songen «My Country ’Tis of Thy People You’re Dying», men som fanst alt i opningssongen på debutalbumet, «Now That the Buffalo’s Gone».

Sei ikkje: Gløym dei tapte slag

Avtalebrota held fram i dag

I morgon vil makta krevja som sitt

land til cheyenne og inuitt

I dag er dagen me treng di hjelp

når bøffelen no er vekk

Eg skal ikkje svara for Bill, men éin ting er Bernard og eg samde om: Me likar toget, men ikkje at det fortrengde bisonflokkane og livsgrunnlaget til dei som var her fyrst. Ei trøyst er det at den nordamerikanske slettebisonen er berga gjennom oppdrett.

Det er det raraste ein hugsar. Frå hovudstaden Lhasa i Tibet, som står midt i eit kulturelt folkemord, kan eg hugsa at ein laut skjenkja i ølet sakte av di lufttrykket 4000 meter over havet er så lågt at ølet lettare skummar over. Frå Canada vil eg alltid hugsa smaken av dei beste hamburgarane eg nokon gong har ete, laga av bisonkjøt.

Men har laks fått ein bismak? I ein kamp kanadisk urfolk og opinion kjempar i dag, vert fienden oppfatta som norsk. Sjøområde som urfolk har rådd over, vert kverrsette av ei veksande oppdrettsnæring, leidd av «internasjonale selskaper med norsk bakgrunn, som Mowi og Cermaq», les eg i ein artikkel frå Norsk institutt for kulturminneforsking. Det vert sagt at for somme kanadiske urfolk er villaksen like viktig for livsgrunnlaget som bøffelen var for andre.

På veg sørover mot Lake Superior et me lunsj med verdas beste samvit. Valet står mellom and, sopp og fjellaure.