Håvard Rem

post@rem.no

Når me kjem til sushirettane i menyen, peikar Seiko på ein av dei og seier: «Noruwee.» Nei, det er ikkje ein oransje laksebit ho peikar på. Laks kjøper japanarane frå så mange stadar og land. Ho peikar på ein glinsande, lett attkjenneleg, grøn-, blå- og svartmønstra bit av den fisken som japanarane i all hovudsak importerer frå Noreg: saba. Eller som me seier: makrell. Kvart år importerer japanarane norsk makrell for om lag ein milliard kroner, direkte frå Noreg eller omarbeidd frå Kina.

Det er kveld på kjederestauranten Sushi Zanmai i Asakusa, eit sjarmerande Tokyo-område med landsbypreg.

Fiskeoppkjøpar

Seiko er fiskeoppkjøpar for ein stor restaurant og byrjar kvar arbeidsdag på fiskemarknaden i Toyosu og Tsukiji. Ho veit kva ho peikar på. Når eg fortel henne at det er hundre sushistader i Oslo, vert ho overraska, og når eg fortel at sushi har fått norske born som trur dei ikkje likar fisk, til å lika fisk att, ler ho. Ingen land har høgare levealder og fleire hundreåringar enn Japan, og yndlingsretten til Misao Okawa, verdas eldste då ho døydde for tre år sidan, 117 år gamal, var makrellsushi.

Importen frå Noreg byrja i 1980-åra etter japansk overfiske, men då fisket tok seg kraftig opp att, ville kjennarane framleis ha norsk haustmakrell – av di han er dobbelt så feit som den heimslege. Makrell er årstid, og årstid er eit nøkkelord i haiku:

Eitt napp er mange

Snøret ein elgitarstreng

Kamogrøn makrell

Eg har det som fiskeoppkjøparen: Seier du norsk fisk, går tankane til makrellen. Eg vaks opp attmed Skagerakkysten. Då eg vart fødd, svikta silda, og fiskarane gjekk i staden industrielt etter makrell. Det året eg var åtte år, fanga dei ufattelege ein million tonn av rovfisken. Ein god del hamna på bordet heime hjå oss. Noko tok eg sjølv med harpe. Det gjekk ein serie av rykk i snøret då fire og fem makrell beit på samstundes. Mor mi laga til makrellen på mange vis, med eit høgdepunkt kvar jol, når ho sette fram eit stort noregsglas med sylta makrell. Eg gjekk aldri lei. Eg åt røykt, steikt, kokt, sylta, bakt og graven makrell, men òg makrell lagd ned i tomatsaus og varme makrellkaker. Best smaker nok den heilt nyfiska makrellen som ein grillar på enklaste vis i fjæra ein tidleg sumarmorgon, etter å ha drege ut i firetida, rett før soloppgangen.

Kan det gjerast enklare? Jau, i Japan et eg jamleg ein makrellrett så enkel at det aldri fall oss inn å eta han slik heime: rå makrell. Saba sashimi, skiva, eller tataki, hakka, med hovud og rygg til pynt. Då eg såg svolte på pynten som stod att på ein pinne, synte Sushi Zanmai-kokken forståing, tok det med seg og gav meg pynten frityrsteikt att som tempura. Rå vert makrellen servert med wasabi, men elles med ein klatt mosa daikon, ei rotfrukt som i farge og smak liknar noko så norsk som nepe, som me maula som born.

På restaurantar med stort sakeutval har me til kvar makrellrett fått ulik sake, den eine tørrare og betre enn den andre, frå Itoshima, frå Kurume. Betre makrell åt eg aldri.

Thoresen

Som gut fekk eg vatn eller heimelaga bringebærsaft til den steikte makrellen. Etter kvart vanka det pils, helst frå Arendal Bryggeri, det nest eldste og mest premierte i landet. Seiko vil òg ha ein øl. Japanarane elskar drykken.

– Sapporo, seier eg til kelneren.

Mat tingar ein av kokkane bak disken, drikke av dei tilsette som går kring i lokalet. Arendalspils får ein ikkje på Sushi Zanmai. Rett nok sel dei norsk øl på ein kafé to kvartal unna, saman med vaflar og rømme, ein IPA med namnet Oslo som har vorte populær, kan importøren fortelja meg, ein afroamerikanar som eg prata med på Fuglen. Fuglen er for mange ein retrokafé i Pilestredet i Oslo, men no har han to filialar i Tokyo, ein av dei i Asakusa. For tjue år sidan kunne eg gå ein heil dag kring i Tokyo utan å sjå ein afrikanar, og i dei japanske millionbyane eg vitjar lenger sør i landet, er det framleis slik, men også der er svart musikk muzak i dei kulaste merkevarebutikkane.

– Her har me berre Kirin, seier kelneren.

Kirin-ølet er eit av Japans eldste og største, med ein marknadsdel som har vore oppe i 60 prosent.

Kirin kjem, og slik Seiko peika på makrellbiten og sa «noruwee», er turen no komen til meg. Eg peikar på ølglaset og seier «noruwee». Fiskeoppkjøparen undrar seg: Kva har det største japanske ølet med Noreg å gjera?

Eg syner henne bilete eg nett tok i Yamate, ein rik bydel i Yokohama, hamne- og millionbyen rett sørvest for Tokyo. Heile soga står skriven på ei mange meter høg steintavle som Kirin har reist på staden der det stod, bryggjeriet til Johan Martinius Thoresen (1834–1902), fødd i Barbu i Arendal, William Copeland som han byrja å kalla seg i Statane, ein mellomstasjon på vegen til Yokohama. Thoresen vaks opp dels i Lillesand, dels i Arendal, der det kjende bryggjeriet vart skipa då han var gut. Gjekk han i lære der? Dei satsa ikkje på engelsk øl, men på det mindre bitre tyske, som ikkje berre sørlendingar, men òg japanarar likar betre, og som òg vart Kirins suksessfaktor. Thoresen kom åleine til Yokohama frå San Francisco i 1864, rett etter at Japan var tvangsopna for utlendingar, før misjonærane og shippingfolka.

Fattigjenta

I 1872, då bryggjeridrifta var godt i gang, vart William Copeland til Johan Thoresen att, i Lillesand, dit 38-åringen drog for å gifta seg med ei 15 år gamal jente frå eit fattig bruk i Kvinesdal, Anna Kristine Olsen. Mora var drukna, faren døydde som fattiglem. Kom ho frå Kvinesdal til Lillesand i ei av dei sørlandske barnevandringane? Rett etter bryllaupet gjekk ferda til Yokohama. Der døydde ho etter sju år, 22 år gamal.

Utlendinggravstaden i Yokohama er stengd den måndagen eg kjem dit, men vaktmeistaren gjev meg «fem minutt». Mellom mange tusen graver har grava til ektemannen vorte eit landemerke – stor og ny. På dødsdagen legg Kirin-tilsette tomme ølboksar på grava for å heidra gründeren.

Men grava til Anna Kristine er som sokken i jorda. Soga om den sørlandske ølbryggjaren i Japan har vore fortalt i norsk presse i 40 år, og i 2017 gav Bokbyen Forlag i Tvedestrand ut Hans Morten Sundnes’ entusiastiske biografi, Copeland – ølbryggeren ved verdens ende.

Blikket mitt skannar gravsteinar. Med eitt lyser Lillesand på netthinna. Her ligg ho. Her har ho lege uforstyrra i 140 år. Grava til 22-åringen er stor, påkosta og gløymd: «Our affectionate remembrance of Anna Kristine Olsen, the beloved wife of William Copeland, born at Lillesand Norway 9. June 1857, died at Kobe 4. December 1879, are buried here on 18. December 1879.» Dei to siste datoane er utydelege.

Er det hundre år sidan sist einkvan las innskrifta? Rett bak grava, støtta mot ein mur, står ein vesal steinkross: «A. C. O. Copeland 1879». Dei som aldri fann den store grava, har teke krossen for gravmerket til Anna Kristine, men min fyrste tanke er at krossen høyrer til ei barnegrav, at mor og barn båe døydde i 1879.

Seks år seinare gjekk Copeland Thoresen konkurs, men verksemda vaks vidare, med nytt namn og nye eigarar, til Kirin. I 1950-åra passerte øl sake som den mest populære alkoholdrykken i Japan.

I Aust-Asia er det vanskeleg å sjå på øldrikking som vestleggjering av di øl har vorte så vanleg, men vert dei vestleggjorte i matvegen òg? Truleg ikkje. Eldre et fleire fiskemåltid enn yngre, men fisk er ein del av det japanske tradisjonsmedvitet. Åtte av ti et sjømat kvar veke. Vestleg påverknad verkar annleis i Japan enn elles i verda. Dei kopierer det dei vil, som øl, jol og vestleg bryllaup, jamvel med ein vigselmann utkledd som kristen prest, men dei skiftar ikkje tru, språk og tenkjemåte. Dei kopierer ikkje det dei ikkje vil.

Frukostvanar

Her sit me på ein erkejapansk og særs populær stad i Tokyo, og det dei byr på, kan ikkje verta meir sørlandsk – makrell og øl. Overalt vert det handla og ete makrell i soloppganglandet – i motsetnad til i landet fisken kjem frå. Når eg fortel Seiko at norske sushistadar ikkje har saba, kan ho ikkje tru det, men eg har saumfare menyane til éin dyr og éin populær sushirestaurant i Oslo: Laks var nemnt 43 gongar, til dømes i retten «fritert lakseskinn», men makrell aldri. Me er samde om at det er like seriøst som å kalla seg pizzarestaurant utan å byda på den fattigfolkelege Napoletana med ansjos og kapers (og med eit næringsinnhald tilsvarande langt dyrare kjøt- og mjølkeprodukt).

I Japan er det ikkje soloppgang og frukost utan makrell, ikkje på forretningshotellet i Tokyo, og ikkje på ryokanstaden med varme kjelder i fjella. I dei døgnope snøggbutikkane er makrell hyllevare. Japan er det landet i verda me sel mest makrell til. Nær ein fjerdedel av norsk makrell hamnar der. 90 prosent av den importerte makrellen i Japan kjem frå Noreg. I Asia er Japan den største marknaden for norsk sjømat, og makrell står for nær ein fjerdedel av omsettinga.

Seiko vil vita kvifor ein ikkje får makrellsushi i landet godbiten kjem frå. Eg nemnar overtru og regional uvilje, men fyrst og fremst at han har meir smak enn fiskebollar. I Havboka (2015), som òg er gjeven ut på japansk, siterer Morten Strøksnes bergensbiskopen Erik Pontoppidan (1698–1764) som lyg om ein makrellstim som skal ha gått til åtak på og nær ete opp ein symjar, men Strøksnes meiner at uviljen i dag handlar om noko anna: «Som veldig mange andre nordlendinger avskyr han denne fisken, ikke på grunn av gammel overtro, men fordi han ikke utstår smaken.» Om det kjem av matmangel i sør eller ei urovekkjande oppvarming av havet, er dei nordpå no omgjeven av ufisken, klimakrell, som me kan kalla den nordnorske varianten.

Kvardagskost

Av di han vantar symjeblære, er makrellen alltid i rørsle, nett som ein hai. Åtferda forklarer uttrykket «makrellfotball», mynta på Start-laget som tidleg i 1990-åra rundspelte Viking og Rosenborg på Kristiansand Stadion – dei gjekk til åtak i stim, alltid i rørsle. På Agder har vel makrell aldri vore ufisk. Frå ein sørlandsk barndom for 200 år sidan fortel Henrik Wergeland at «smaagaderne lugte af stegt makrel i makreltiden ved aftenstid». Arendalslyrikaren Kurt Narvesen tyr til makrellen når han i samlinga Gjenkomst i mai (1982) freistar å fanga det sørlandske flegmaet:

Javel: dette er mitt folk.

Vi lar oss ikke lett hisse opp

eller på dør. (...)

Synet, lyden av en vuggende pram

er alt vi trenger på en grå dag.

Makrellen, sier vi, e an kommen?

Ja, han er komen til Choshi, hamnebyen eit par timar med tog frå Tokyo, makrellhovudstaden der tusen japanarar jobbar med kvardagskosten frå Noreg.

I 1835, året etter at Johan Thoresen kom til verda i Arendal, kom Karen Dorothea Bangs kokebok ut same stad, mynta på dei betrestilte i den rike sjøfartsbyen. Av dei femten fiskerettane i boka er fire vigde østers og hummar, og berre éin makrell. Det gjev meining, for det er som rimeleg og folkeleg kvardagskost, uvanleg rik på både smak og næring, at fisken er så viktig for japanarane.