Kvar gong eg har fare med bil forbi den vesle stova oppi bakken der Aasmund Olavsson Vinje hadde sine yngre år, var det som om Blåmann, bukken hans, vakna til live – både i songen min og i barnet i meg.

Dei fleste på min alder lærte seg mange Vinje-songar, men eg trur få gjorde slikt inntrykk på oss som «Blåmann». Men har bukken vore ein levande ven for diktaren – eller berre ein draum?

Aasmund Olavsson Vinje må ha vore det mest spennande og samansette mennesket som har traska rundt i to sko i dette landet, skriv Halldis Moren Vesaas i føreordet til boka A.O. Vinjes beste.

Vinje var journalist og diktar, ein ordmeister og ein som ivra for det norske målet. Han vart fødd i 1818 på ein gard der far hans hadde husmannskår. Då dei ein dag måtte reisa derifrå, flytta dei til Plassen i Vinje, der faren bygde den vesle stova me kjenner som Vinjestoga. Aasmund var blitt seks år gamal.

I husmannsstova stod det usselt til. Men faren fekk han interessert i bøker, som dei fekk låna av presten. På skulen gjorde han det særs godt. Og då han seinare kom seg inn på eit hjelpeseminar i Kviteseid, kunne han samstundes vera gjetargut heime i Vinje. Deretter vart han omgangsskulelærar i Smørklepp og Grungedal, der han spedde på løna med å selja tresko og brennevin. Då var det nok fint å ha Blåmann og stølslivet i tankane.

Men Aasmund ville vidare. Han begynte på Asker seminar og gjekk ut med beste karakter. Deretter flytta han til Mandal, der han vart journalist. Her lærte han seg fransk, tysk, latin og litt gresk. På Helbergs studentfabrikk vart han kjend med Bjørnson og Ibsen.

Det seiest at Vinje med sitt skarpe blikk fanga opp mangt som andre ikkje la merke til, og at han var den første moderne journalisten her i landet. Særleg vart han kjend for skjemten og ironien sin, og han var mellom dei første som utvikla kritiske kommentarartiklar. I 1856 tok han juridisk embetseksamen, og etter år i Morgenbladet og Drammens Tidende fekk han si eiga avis, Dølen. Det var i denne avisa diktet «Blåmann» vart trykt i 1860, same sommaren som han skreiv den første boka si, Ferdaminne fraa Sumaren 1860.

Men er det sant som professor i sosiologi Sigurd Skirbekk seier: Skreiv Vinje diktet om Blåmann som eit motdikt i harme over Bjørnstjerne Bjørnsons dikt «Killebukken» og det kjenslelause synet hans på bukken sin?

Killebukken, lammet mitt,

skjønt det ofte går tungt og stridt

oppetter slette fjellet,

følg du vakkert din bjelle.

Killebukken, lammet mitt,

pass så dyktig på skinnet ditt,

mor vil ha det i fellen

som hun syr seg om kvelden.

Killebukken, lammet mitt,

legg så dyktig på kjøttet ditt

vet du ikke, tuppen,

mor vil ha deg i suppen.

Kva trur du om dette, spør eg Harald A. Kvålen, ein slektning og kjennar av Aasmund Olavsson Vinje.

– Tidlegare tenkte eg at Vinje kunne ha pirka på Bjørnson, som var litt lettvint i tankesprang om saker og ting. Men eg trur ikkje at han dikta «Blåmann» i harme mot han, seier Kvålen og meiner at diktet er eit sterkt uttrykk for det Aasmund opplevde som liten: å sitje på ein støl langt inne i heiane og vente på at bukken skulle koma heim. Dette var i området rundt Bjønnestøyllie, så det var ikkje rart om han sat og tenkte på at bjørnen kunne ha teke han, seier slektningen.

Kvålen har hatt arbeidet sitt i barnepsykiatrien, der han hadde god bruk for tvisynet til slektningen: å kunna le og samstundes gråta – ja, ha evna til å få med seg alt på same tid.

Dei fleste meiner vel òg at Vinje, som tidleg gjetargut, vart inspirert av geitene sine, slik han skildrar Blåmann og Lykle i diktet som har fått generasjon etter generasjon av born til å syngja.

Men hadde Vinje born i tankane då han skreiv «Blåmann»?

– Ingen ting tyder på det, seier Jon Haarberg, professor i allmenn litteraturvitskap, som i 1985 gav ut boka Vinje på vrangen.

Han viser til det tittellause diktet som først stod å lesa i Dølen 8. april 1860, ikkje som eit einskilt dikt, men som ei poetisk avslutning på ein politisk kommentarartikkel med tittelen «Gjeiti». Vinje kombinerte ofte dikt og prosa, sa han.

Det siste verset, som sluttar med «Ikkje enno, Blåmann min, må du døy frå guten din», blir for sterkt for born i dataalderen, meiner Haarberg.

Kanskje var det sant som ho sa, veslejenta Magrit, som kom til tanta si frå skulen og fortalde at ho ikkje likte det siste verset om bukken og døden. Ho hadde dikta eit nytt vers som ho ville syngja på skulen og til tanta si, Synnøve Gjermundnes:

Blåmann, Blåmann, bjella di

høyrer eg på nytt i li.

Kom no att til guten din

kjære Blåmann, bukken min.

Det har minka på geiter i landet vårt, men nokre står for den ekte geitosten og geitemjølka, som skal vera ekstra sunn.

Geitene hoppar og sprett og leikar seg fram utan grenser – også på berghyller ingen kjem til. Oldefar min firte seg ein gong 200 meter ned på eit slikt skorfeste for å berga 30 geiter. Geitene måtte han berre kasta utfor. Det var «ingen ting» igjen av dei, sa besten med tårer i augo då han fortalde om far sin, som kom seg opp igjen blå i fjeset, uklår og utan pust, men overlevde med dårleg høyrsel og helse resten av livet. Det vart nok litt av ei sørgjetid, for det var jo dette dei levde av.

Slik det heiter i eit vers frå Jakob Sande, at sjølv om dei vart tidt i armod avla, dei før sin eigarmann – ja, sjølv på altartavla – dei fotfeste fann.

På meg gjorde det inntrykk at besten min tok på seg slipset kvar gong han og hesten skulle til stølen og henta heim smøret og geitosten. Det var ein høgtidsdag i takk og vørdnad.

Blåmann-diktet vart tonesett av Anne Haavie. I dag står Blåmann-bukken i kommunevåpenet til Vinje, heimstaden til diktaren.

Åshild Ulstrup

Åshild Ulstrup er journalist
og forfattar.