Det byrja, som så ofte i Nord-Italia, med ein massakre: Ei augustnatt i 1328 hogg Gonzaga-familien den rivaliserande Bonacolsi-familien ned for fote i Mantova, og gjorde seg slik til suverene herskarar over det som ein gong hadde vore ein fri bykommune. Med dette byrja ei tre hundre år lang blømingstid for Mantova. Gonzaga-familien steig etter kvart opp til hertugstanden, og gjennom strategiske alliansar (og alliansebrot) med omliggjande statar, og like strategiske giftarmål med medlemer av Europas fremste høgadel, blei byen eit sentrum i den europeiske hoffkulturen.

At denne litt søvnige, lombardiske provinsbyen, som i dag er på storleik med Ålesund, ein gong spela ei nøkkelrolle i den europeiske storpolitikken, kan ved fyrste augekast vera vanskeleg å skjøna. Det var eit politisk toppmøte på midten av 1400-talet som sette byen på kartet fyrste gongen. Sjølv om møtet var mislukka, førte det til skapinga av to skilsetjande renessanseverk. Og det er desse eg er komen til Mantova for å sjå: Arkitekten Albertis kompromisslause kyrkje Sant’Andrea, som skulle påverka bygginga av sjølve Peterskyrkja i Roma, og målaren Mantegnas nyskapande illusjonsmåleri i hertugpalasset, der han plasserte eit soverom i eit idyllisk landskap.

Krumme gater

Reisa med lokaltog frå sør går gjennom endelaust åkerland og daude sumpar. Det fyrste eg merkar når eg stig ut på perrongen denne ettermiddagen, er den lumre, stilleståande lufta. Sjølv om byen ligg 13 mil frå Adriakysten i aust, er høgda over havet berre 20 meter. Det er dette flate ved landskapet som gjorde at Mantova i si tid voks fram. Elva Mincio, som får vatnet sitt frå Italias største innsjø, Lago di Garda, flatar her ut til ein grunn innsjø, og på den største øya i sjøen kjende menneska i folkevandringstida seg trygge for fiendar.

At Mantova ikkje har antikke røter, men voks organisk fram i mellomalderen, merkar eg når eg nærmar meg gamlebyen. For medan romerske provinsbyar blei planlagde etter eit strengt rutemønster, noko som framleis pregar byar som Rimini og Verona, må eg i Mantova gjennom eit kaos av krumme gater og smau som liksom på slump munnar ut i avlange plassar.

Smilande Vergil

Den fyrste eg kjem til, er Piazza Erbe, Mantovas eldste torgallmenning, som var sentrum den gongen dette var ein fri bykommune på 1100- og 1200-talet. Plassen, der det framleis er marknad kvar tysdag, er ramma inn av arkadar, der bokhandlarar, skobutikkar og blomsterhandlarar har stilt ut varene sine. Kafébord og -stolar står her òg, men dei er mest alle tomme; dei fleste italienarar føretrekkjer å drikka espressoen sin ståande ved baren, for slår du deg ned ved eit bord, kostar kaffien meir.

Mot aust strekkjer det veldige Palazzo della Ragione («Fornuftspalasset») seg. Det blei reist i 1250 og hyser rådhushallen, der det fleire hundre mann sterke kommunerådet møttest. Bygget er sjarmerande. Det einaste som skjemmer, er den moderne, langsgåande balkongen av stål og glas som er bygd opp over arkadane; eg trudde fyrst det var eit slags stillas, men det syner seg altså å vera ein permanent konstruksjon. Mot sør blir Ragione-palasset avgrensa av eit kraftig, firkanta klokketårn med eit astronomisk ur frå slutten av 1400-talet, som framleis fungerer lytefritt.

Det litt brutale bygget på nordsida av plassen – Palazzo del Broletto, som blei bygd i 1227 for å hysa byforvaltninga – er òg storfelt, men mindre tiltalande. Éin detalj vekkjer likevel interesse: I ein nisje i fasaden sit nemleg ein mann med eit underfundig smil om munnen mellom to søyler og les. I kvit marmor har ein ukjend 1200-talsskulptør her foreviga byens store son, diktaren Vergil (70–19 f.Kr.), forfattaren av det romerske nasjonaleposet Æneiden.

Kanossagang

På hi sida av klokketårnet står Mantuas eldste monument, den vesle, runde kyrkja Rotonda di San Lorenzo. I 1082 blei ho stifta som soknekyrkje av Mathilde av Toscana, markgrevinna som residerte i borga Canossa. Der hadde ho pave Gregor VII på vitjing då den seinare tysk-romerske keisaren Henrik IV kom på botsferd: Knelande berrføtt i snøen framfor Canossa-borga trygla han om å bli tilgjeven av paven, som hadde bannlyst han. Hendinga er opphavet til uttrykket «kanossagang», om ei audmjukande handling. Det er underleg, dette, at så mange av våre faste uttrykk har opphav frå denne delen av Italia.

San Lorenzo-kyrkjas historie er interessant: På 1500-talet blei ho stengd, for larmen frå marknadsplassen gjorde det umogleg å feira messe her. Etter stenginga nytta mantovanarane det stabile, romanske byggverket som vegger og fundament for bustadhus. Ho blei tildekt og gløymd i fleire hundre år, heilt til ho tilfeldigvis blei gjenoppdaga då husa blei rivne i 1908. Sjølv om ho i dag ber preg av å vera sterkt restaurert, er ho verd ei vitjing, for atmosfæren i rommet med to arkadeetasjar borne av ukunstla og ærlige romanske søyler, er spesiell.

Er ein på torgplassen, merkar ein lite til at ein faktisk er like ved langsida av den største kyrkja i byen, for frå denne kanten er ho tilbygd med gamle handelshus. Men rundar ein hjørnet mot sørvest og kjem inn på den vesle Piazza Mantegna, er det lite som blir overlate til fantasien.

Jesu blod

Her dominerer fasaden til det somme kunsthistorikarar meiner er den viktigaste kyrkja som blei bygd i Italia på 1400-talet: Basilica di Sant’Andrea, som Leon Battista Alberti (1404–1472) teikna i 1470.

At dette 105 meter lange bygget er langt større og prektigare enn Mantovas katedral, har fleire grunnar. For det fyrste er det eit uttrykk for den underordna rolla biskopen spelte i byen. For det andre syner det kor viktig relikvien kyrkja hyser, var: dropar av Jesu blod frå krossfestinga. Denne relikvien heva ikkje berre den religiøse statusen til byen, han utgjorde òg eit viktig mål for tilreisande pilegrimar, noko som garanterte jamne, høge inntekter.

Sant’Andrea-kyrkja var altså eit resultat av det alt nemnde toppmøtet som sette Mantova på det storpolitiske kartet for fyrste gong. I 1459 kalla nemleg pave Pius II representantar frå alle kristne fyrstehus hit for å få i stand eit nytt krosstog mot tyrkarane, som hadde hærteke Konstantinopel seks år tidlegare. Politisk var dette anakronistiske prosjektet fullstendig mislukka – krosstoget blei det aldri noko av. Men prestisjen byen oppnådde i dei seks månadane han var sentrum for europeisk storpolitikk, med ekstravagante ambassadørar og framståande humanistar frå heile den vestelege verda i gatene, inspirerte markgreven av Mantova, Ludovico III Gonzaga (1412–1478), til å omskapa den mellomalderlege, gotisk prega staden til ein moderne renessanseby.

Tempel og triumfboge

Markgreven inviterte Alberti, som var dåtidas mest etterspurde italienske arkitekt, til å ta seg av det arkitektoniske storprosjektet, Sant’Andrea-kyrkja, som blei det mest fullkomne verket hans. Både fasaden og innsida av kyrkja uttrykkjer Albertis krav om nøyaktige proporsjonar – om éin liten detalj blei endra, øydela det heilskapen, meinte han.

Eg lener meg mot ei av søylene i arkaden på hi sida av kyrkja og studerer fasaden. Korleis skal ein skildra han? Alberti kombinerer her to viktige arkitektoniske motiv frå den romerske antikken: tempelfronten, der ein trekantgavl blir halden oppe av søyler, og triumfbogen, som vanlegvis har tre bogeopningar mellom fire søyler.

I høve Sant’Andrea-kyrkja er dei to ytre bogeopningane reduserte til dører. Søylene på kyrkjefasaden har ingen berande funksjon; dei er såkalla pilastrar, altså flate, reint dekorative markeringar i sjølve veggen. Men studerer me korleis Alberti har plassert søylene, merkar me det nyskapande. Skikken hjå romarane var å setja sett med søyler i etasjar over kvarande, gjerne som dekorasjon mellom berande bogar, slik me ser det på Colosseum. Albertis kolossale søyler, derimot, strekkjer seg over heile tre etasjar.

Ein slik kolossalorden, med søyler over fleire etasjar, blei seinare eit yndlingsmotiv hjå Michelangelo, til dømes på Peterskyrkja i Roma. Men ikkje berre hjå han – kolossalordenen blei ei arkitektonisk standarløysing heilt fram til 1900-talet. I Noreg finn me han til dømes på Stiftsgarden frå slutten av 1700-talet i Trondheim og på forretningsbygg frå 1920-åra i Bergen sentrum.

Ein luring

Eg legg merke til noko anna karakteristisk ved fasaden: Han er ikkje «klistra» til kyrkjeveggen, men er på mange måtar eit bygg i seg sjølv, djupt og voluminøst som nettopp ein triumfboge. Han dekkjer heller ikkje heile kortsida av kyrkja. Kva kan vera grunnen til det?

Svaret ligg nok i Albertis strenge proporsjonskrav. Medan kyrkjeveggen er avlang, ville han at heile fasaden – frå podiet nedst til spissen på gavlen øvst – skulle passa inn i eit kvadrat. Ved nærare ettersyn merkar ein at dette store kvadratet let seg dela inn i fire mindre kvadrat. Dei to fyrste etasjane i fasaden passar då inn i dei to nedste kvadrata, medan området frå den tredje etasjen – den med vindauge – og opp til gavlspissen passar inn i dei to øvste kvadrata. Og ikkje nok med det: Deler me desse fire kvadrata i fire nye kvadrat, utgjer dei 16 kvadrata framleis meiningsfulle einingar.

Alberti var altså ein luring. Men det er noko anna som gjer han genial og som får denne kyrkja til å framstå som det mest fullendte verket hans: Det han lovar på utsida, held han på innsida, for kyrkjerommet speglar att fasaden på utkrope vis.

Kassettprydd tønnekvelv

Eg stig opp trappene og trer inn gjennom bogeopninga. Taket er her forma som ein halv sylinder, ein såkalla tønnekvelv, prydd med «kassettar» – firkantar som går inn i sjølve kuppelflata, slike me kjenner frå innsida av Pantheons kuppel i Roma. Over sjølve kyrkjeskipet, som er bada i dimt, gyllent ljos, spenner det seg ein tilsvarande kassettprydd tønnekvelv som ein roleg himmel over det raude og kvite marmorgolvet. Og dei seks sidekappella? Som rekkjer av triumfbogar siterer dei bogeopninga og søylene på fasaden.

Aldri før i renessansen hadde ein arkitekt forma og utsmykka eit kyrkjerom så nært stilformene i antikken. Mykje tyder på at Alberti her har late seg inspirera av Maxentius-basilikaen på Forum Romanum. Dette verdslege bygget frå kring 313 e.Kr., som ein i renessansen trudde var eit tempel, hadde nemleg òg eit midtskip som opna seg mot tre tønnekvelva, kassettprydde rom på kvar side.

Mantegna

Sant’Andrea er ei kyrkje som treng tid. Sit ein der ei stund, merkar ein den herlege rytmen sidekapella tilfører den harmoniske heilskapen, for rommet har noko av den jamne flyten i den velproporsjonerte renessansemusikken ved seg.

På vegen ut passerer eg sidekapellet med grava til Andrea Mantegna (1431–1506), den andre store renessansekunstnaren som Ludovico III Gonzaga henta til Mantova etter det pavelege toppmøtet. Og det er Mantegnas revolusjonerande veggmåleri i Camera degli Sposi, der han opnar soverommet til markgreven mot himmelen, eg har billett til i morgon.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar
og fast musikkmeldar i Dag og Tid