Her på kysten har vi lenge hatt eit merkesystem med fyrlykter, vardar og stakar som peiker ut kursen, slik at sjøfolk skal kome seg trygt ut og heim. Følgjer du hovudleia, skal du til dømes ha raude stakar eller blink (lateralmerke) på babord side, grøne på styrbord. Fleire og meir intrikate reglar for blenkande lys må du òg sette deg inn i om du ferdast på sjøen i vintermørket. Men uansett, reglane er til for tryggleiken din og for å bli brukte.

Nærings- og fiskeridepartementet innførte i oktober 2017 eit nytt system: trafikklysordninga. Samstundes delte dei kysten inn i 13 produksjonsområde. Hovudmålet med ordninga er å skaffe villfisken ei trygg reise langs kysten, utan for alvorlege angrep av lakselus. Kvart område får ein farge: grøn, gul eller raud. I grøne soner skal oppdrettarane kunne kjøpe meir volum frå staten. I gule soner får dei nøye seg med det dei har, og i raude soner må mengda fisk reduserast. Og det er lakselusa som skal vere trafikkonstabelen.

MYKJE VIL HA MEIR

Eg har hatt små ungar, og dette har eg erfart: å løne dei først og krevje innsats etterpå fører til skrik og skrål, og til slutt må du som regel gjere jobben sjølv. Det er det dilemmaet den nye fiskeriministeren har arva etter veksthungrige forgjengarar. Det grøne lyset vart slått på alt i 2018. Då kunne dei som var i grøne soner, og alle som kunne vise til låge lusetal uavhengig av sone, kjøpe seg ein volumvekst på 2 til 6 prosent, noko vart òg lagt ut på open auksjon.

Slik heldt det fram i 2019 og i 2020, og berre i år kjøpte næringa nytt volum frå staten for nærmare 6 milliardar kroner. Rekna om til oppdrettsvolum kostar det om lag 6000 kroner for kvar kubikkmeter med sjøvatn som skal brukast til oppdrett. Det kostar å vere med på denne dansen, men ein dyktig oppdrettar kan med litt flaks dekkje inn investeringa etter berre nokre få år.

Men no kom tilleggsrekninga frå staten. Ei raud sone er oppretta frå Nordhordland til Hustadvika (område 3 og 4), og staten krev at oppdrettarane der må ta ned produksjonen sin med 6 prosent. Og det er det mange som ikkje har lyst til. I produksjonsområde 4, Nordhordland til Stad, har 25 oppdrettarar gått til sak mot staten for å finne ut om det finst heimel til å ta frå dei 6 prosent av laksen i merdane. Det har lenge vore høge lusetal på både oppdrettsfisk og villfisk i området, men oppdrettarane meiner det er lite som kan bevise at verksemda deira verkeleg er så øydeleggjande for villfisken. Dessutan har dei sjølve tatt til orde for andre og etter deira syn langt meir effektive tiltak enn redusert produksjonsvolum, som å flytte meir av produksjonen til haust og vinter og ha så lite fisk som mogleg i sjøen i den tida på våren då smolten vandrar ut. Dei understrekar at dei ikkje er mot trafikklysordninga i seg sjølv, men berre den delen som har med nedgang i produksjonen å gjere.

VIKEPLIKT FOR LUSA?

På alle oppdrettsanlegg blir lusa talde kvar veke, mens tala på lus på villfisken er meir usikre. Lusesmitte på laks og sjøaure blir overvaka med tråling av villfisk, rusefangst av sjøaure og utsett av bur med villfisk. I tillegg reknar forskarane ut smittepresset frå oppdrettsanlegga og legg det inn i ei modellering av havstraumane.

Der dei har lite data, blir modellane meir usikre. Oppdrettarar meiner usikre modellar er eit argument for meir vekst, forskarane hevdar usikre modellar kombinert med eit føre-var-prinsipp heller bør føre til mindre vekst for å sikre livskrafta til dei stadig meir pressa populasjonane av vill laks og sjøaure. Grensa for kva tid ei sone blir raud, er sett til ein lusesmitte som forskarane meiner fører til at meir enn 30 prosent av den ville laksesmolten døyr av luseangrepa. I desse belasta områda er lusa òg eit alvorleg trugsmål mot livsgrunnlaget til sjøauren, fordi auren held til inne langs kysten, der det er eit vedvarande høgt smittepress. Laksen som har overlevd lusa, kan gjere seg feit i ro og fred ute i havet.

Mange meiner det er vanskeleg å godta at så mykje fisk skal døy før det raude lyset blir tent, og at ei så vid grense for kva som kan aksepterast av liding, aldri ville blitt godteken for dyr på landjorda. Andre tek til orde for at trafikklysa òg må ta omsyn til korleis oppdrettslaksen har det, at kor mykje laks eller reinsefisk som døyr i merdane, må leggjast til grunn for lyssettinga.

Rettssaka i område 4 vil truleg, uansett utfall, bli anka vidare av dei som taper. Omsynet til miljø og fiskevelferd hamnar ofte i skuggen av dei store økonomiske interessene og den faglege prestisjen som står på spel. Kven som får rettens medhald til slutt, veit ingen. Kan hende er dette ein konflikt der innsatsen er så høg at alle endar opp som taparar.

Arve Nilsen