Inne i merdane lyste det kvitt av stor torsk som flaut med buken opp. Nokre slo svakt med sporden, andre berre flaut heilt stille i overflata. Eg stod rådvill i servicebåten saman med dei som jobba på anlegget. Det såg like ille ut i alle merdane bortetter, og det var ingen gode råd mot plagene fisken hadde.

Vi hadde funne rikeleg med bakteriar og parasittar, men hadde ingen gode medisinar. På toppen av alt vart fisken for tidleg kjønnsmogen og stoppa i vekst, og mange døydde med buken mest sprengd av rogn. Året var 2008, og oppal av torsk var den nye næringa som skulle fremje arbeidsplassar og inntekt langs kysten.

MERKEVARE

Torsk (Gadus morhua) er eit vanleg fiskeslag i heile Nord-Atlanteren. Nokre er stadbundne og held seg nær kysten, andre lever lenger til havs. Ordet torsk kjem frå gamalnorsk turskr som betyr tørrfisk, og tørka torsk er ei av dei eldste merkevarene i norsk eksportindustri. Heilt sidan 70-åra hadde fiskebåtar frå Noreg, Europa og Russland (og før det Sovjetunionen) drive eit overfiske av torsk i både Nordsjøen og Barentshavet. Oppal av torsk kunne bli redninga for norsk eksport av torsk, særleg i tida utanom det store sesongfisket av skrei i Nord-Noreg.

Planar for rask vekst av torskeoppdrett vart lagde, styresmaktene dytta raust med pengar inn gjennom Noregs forskingsråd og Innovasjon Noreg, SkatteFUNN og EU-prosjekt var med på å sette fart på skuta. I 2002 starta matforskingsinstituttet Nofima med eit nasjonalt program for avl av torsk til oppdrett, og med merdar og fôringsteknologi henta frå laksenæringa skulle dei nye torskeanlegga bli effektive og levere fersk torsk heile året. På det meste produserte anlegga i sjøen 19 millionar kilo torsk i året, ein analyse frå Sintef i 2008 antyda ein auke til 60 millionar kilo til ein pris på 30 kroner kiloen, sløgd og ferdig pakka.

PROBLEM I KØ

Den første utfordringa var å få fram ein god fisk til å setje i sjøen. Mange setjefiskanlegg sleit med sjukdom. Den ein gong frykta vibriosebakterien som i lakseanlegga hadde kome under kontroll med bruk av vaksine, slo til for fullt, på ny blei det vanleg å sjå sekkar med antibiotika attmed fiskekara. Etter utsetting i sjøen var det mange fiskar, ofte opp mot ein tredel, som ikkje klarte overgangen og som aldri byrja å ete eller vekse på skikkeleg vis. Mange fiskar utvikla merkelege misdanningar med knekk i rygg og nakke, «monstertorsk» blei eit nytt og frykta fenomen.

Også i sjøen var det utfordringar med sjukdom. Kroniske bakteriesjukdommar som atypisk furunkulose og Francisella drap fisk eller førte til dårleg kvalitet på fisken ved slakting. Torsken kunne få kraftige angrep av parasittar på hud og gjeller. I motsetnad til laks som sym tilsynelatande tankelaust i stim, er torsken ein utforskande fisk. Mange stader åt dei seg rett og slett ut av merdane ved å bite hol i nota. Og for mange anlegg som klarte å få fisken til å overleve og vekse bra, blei resultatet øydelagt av at den største fisken vart kjønnsmoden altfor tidleg.

PROBLEMA LØYSTE?

Etter kvart dukka det stadig opp presseoppslag av typen: «Endeleg gjennombrot for oppdrett av torsk», eller «Dei har løyst gåta om tidleg kjønnsmogning av torsk». Slike nyhende blei nesten utan unnatak følgde av artiklar der vi fekk vite at dei same suksessrike selskapa hadde henta inn nye hundretals av millionar med frisk kapital for å utikle drifta vidare (les: halde hjula i gang ei stund til).

Med store helseproblem steig kostnadene, og med auka produksjon sokk prisane. Det gjekk som det måtte gå: Oppdrettarane tapte pengar for kvar fisk dei slakta. Skuta såg ut til å flyte heilt til fangstane av torsk i nord byrja å stige igjen i 2009. Fleire år med streng regulering av torskefisket hadde gitt fleire gode generasjonar i Barentshavet. Prisane for fersk torsk på verdsmarknaden sokk til under 20 kroner per kilo, og med det stranda heile oppdrettseventyret. Ein av dei store aktørane i torskenæringa kunne avsløre at dei hadde drive med torsk i ti år og tapt ein million kroner i veka.

PÅ’AN IGJEN

No samlar næringa seg til ny satsing på torsk. Avlsprogramma har tusla og gått, den nye fisken skal vekse raskare, utan å få stygge misdanningar og utan å døy, fullsprengd med rogn, i merdane. Nye firma samlar kapital til å produsere titusenvis av tonn med torsk.

Torsken er rett nok ein fin og fredeleg fisk som på mange vis eignar seg betre til oppal enn laksen. Men etter samanbrotet for ti år sidan er det enno mange viktige drifts- og helseproblem som ikkje er løyste. Kostnadene vil bli høge, og prisen på torsk er framleis låg samanlikna med laksen. Ein kjapp sjekk viser at prisen for sløgt torsk (utan hovud) no ligg på 25 kroner (Noregs Råfisklag), medan prisen på laks (med hovud) dei siste åra har pendla mellom 46 og 78 kroner, og nett no er han 50 kroner (Statistisk sentralbyrå). Det er ikkje lett å fatte korleis oppdrett av torsk skal bli ei ny og lønsam næring denne gongen heller.

ARVE NILSEN