Det banka hardt på døra, i mørkeret utanfor stod ein oppkava gardbrukar i fjøsklede. Inne i stova hos ein av naboane i grenda sat eg i barnebursdag og åt sjokoladekake medan treåringane huia rundt.

Ein time tidlegare hadde bonden gått til kveldsstellet, og der fann han ei ku som låg flatsides i båsen med krampar i heile kroppen og hovudet i ei vridd og unaturleg stilling. Fleire andre kyr stod med grønaktig, skummande diaré. Han sprang inn i våningshuset og ringde til veterinærvakta.

Veterinæren, det var eg, men vi budde på ei lita øy på helgelandskysten og om kveld og i helgane delte eg vakta med dyrlegane på fastlandet. Vakthavande på andre sida av fjorden vurderte det som best om den næraste dyrlegen (eg) kunne sjå til kua med ein gong. Eg hadde sorglaus lagt frå meg vakttelefonen på kontoret, men øya var lita, og dyrlegen var tydelegvis lett å finne. Så no stod eigaren av kua her, sveitt og arg, og eg hadde ikkje anna å gjere enn å kaste meg i bilen med finkleda på og sjå til elendet.

Dramatisk diaré

Vel inne i fjøset var ikkje diagnosen så vanskeleg å stille: Kua hadde litt høg temperatur, rask og hamrande puls, verka stiv i heile kroppen. Den kraftige diareen hadde på kort tid tømt kroppen hennar for væske og seinka opptaket av viktige mineral. Det etterfølgjande brå fallet i magnesium og kalsium i blodet hadde ført til dette alvorlege krampeanfallet, som ho ville døy av om ho ikkje fekk rett medisin.

Medisinen hadde eg alt klar i kofferten: ei lita flaske med oppløyst magnesium og kalsiumsalt som eg kunne setje intravenøst. Sjølve behandlinga tok eit kvarters tid, pulsen roa seg, krampane stilna og kua var på føtene ein halvtime seinare. Barneselskapet var over, men både eg og gardbrukaren var letta og nøgde.

Vanlege virus

Smittsam hoste, lungebetennelse og diaré er vanlege sjukdommar hos storfe i mange land. I Noreg er det to smittsame virus som i første rekkje står bak desse epidemiane: bovint koronavirus (BCoV) og bovint respiratorisk syncytialvirus (BRSV), men i kjølvatnet av virusa kjem det som regel kraftige sekundære bakterielle infeksjonar. Smitten slår særleg hardt i den kalde årstida når dyra står tett samla innomhus, og både lungebetennelsen og diareen kan i verste fall vere dødelege. I Noreg døyr kvart år mellom 5000 og 10.000 kalvar av luftvegssjukdom og diaré, og desse sjukdomane er ofte ei hovudårsak til antibiotikabruk i mange storfebesetningar. For å hindre utvikling av antibiotikaresistens er det difor naudsynt å ta tak i årsakene til sjukdom framfor å løyse problema med meir legemiddel.

BCoV er årsak til kraftig diaré hos både kalv og vaksne dyr. Hos vaksne storfe blir det kalla vinterdysenteri, og det var eit slikt tilfelle som hadde forstyrra kakeetinga mi. Smitten spreier seg lett frå fjøs til fjøs med persontrafikk eller med livdyrhandel.

Forskarane diskuterer om viruset angrip tarmen først, eller om det først etablerer seg i slimhinna i luftvegane og så haikar med spytt og slim ned i tarmen, men resultatet blir det same: ein omfattande skade på slimhinna i store delar av tarmkanalen og tap av væske og næringsstoff i form av til dels sprutande diaré.

BRSV er eit meir spesialisert luftvegsvirus og ikkje så akutt smittsamt frå fjøs til fjøs som BCoV, men ser ut til å vere viktigast for både utvikling av akutt lungesjukdom og ikkje minst meir kroniske luftvegsproblem som kan ha like store negative følgjer for velferd og produksjonsøkonomi som dei akutte utbrota.

Kontroll

Eit fjøs er å rekne som ein kohort, men til no har vi vore for lite merksame på korleis besetningane kan sikre seg mot slike smittsame virus. Vaksine er utvikla og prøvd ut i fleire land, men resultata er usikre og den omfattande bruken av antibiotika er heller ikkje vegen å gå.

Båe virusa gjev immunitet etter infeksjon, men kor lenge immuniteten kan verne mot ny sjukdom, er framleis uvisst. At epidemiane kjem i stadig nye bølgjer, kjem truleg av ein kortvarig flokkimmunitet og ikkje at virusa kjem i nye og muterte variantar. Det kan sjå ut til at storfe kan få nye infeksjonar med BCoV og bli sjuke sjølv om dei har med seg antistoff frå førre runde, men her treng vi meir forsking.

Norske forskarar meiner den beste vegen vidare er å stoppe smitten mellom besetningar. I 2016 starta storfenæringa med eit kontrollprogram bygd på to enkle prinsipp: først ei kartlegging av smittestatusen i besetningane ved å leite etter antistoff i mjølk eller blodprøver, etter det er det viktig å unngå flytting av livdyr frå smitta besetningar, og det må etablerast gode smittesluser.

Vi trur smitten kan halde seg aktiv lenger i store besetningar enn i dei små, men treng meir kunnskap om korleis smitten spreier seg i dei råka besetningane. Vi bør òg få betre system for å vurdere effekten av tiltaka. Men med eit godt samarbeid mellom gardbrukarar, produsentorganisasjonane, veterinærar og forskarar kan det vere råd for Noreg å bli det første landet i verda med effektiv førebygging av desse alvorlege sjukdomane.

Arve Nilsen