Når skabbmidden (Sarcoptes scabiei) kjem i kontakt med ein ny vert, tek det 15 til 20 minutt før han har grave seg ned i overhuda med munnen og dei skarpe frambeina.

Vel nede i huda held midden fram med å grave seg rundt i forbløffande fart (inntil 2,5 cm i minuttet) medan han et levande hudceller og drikk vevsvæske. Etter ein jamn nedgang frå 1970-talet har skabben dei siste åra ete seg opp att til å bli ei vanleg plage her i landet. På verdsbasis er skabb ein underrapportert og alvorleg sjukdom hos både folk og dyr, ubehandla kan han føre til store helseplager og i verste fall død, og med utvikling av parasittar som er resistente mot legemiddel, må fleire og betre tiltak mot smittespreiing no takast i bruk.

SKAM 1

Som om det ikkje var nok med koronapandemien, no skal vi også slite med skabb. Episentera er gjerne barnehagar, sjukeheimar og andre institusjonar der folk er tett samla og med mykje direkte eller indirekte kroppskontakt. Skabb var godt kjent alt i Roma for 2000 år sidan, då under det treffande namnet «kløen». Frå gammalt har denne plaga vore mest vanleg der folk budde trongt og med dårlege hygieneforhold, med andre ord: ein skammeleg sjukdom for dei aller fattigaste. Og slik er det enno, nokre studiar viser at opptil halvparten av befolkninga kan vere råka i dei fattigaste samfunna.

NORSK SKABB

I Europa i dag er det annleis, men skabb er framleis knytt til tett fysisk kontakt, og i den siste tida har stadig fleire blitt kjende med desse små (0,3–0,5 mm) middane. Det heile startar gjerne som litt kløe på hendene, gjerne mellom fingrane. Huda blir raud og skorpete. Så kan det spreie seg til handledda og innsida av olbogane og etter kvart til store delar av kroppen. Kløen er kraftig, gjerne om kvelden når ein skal sove, og ser ein godt etter, kan ein etter ei tid oppdage små gangar i huda der skabbmidden har grave seg fram for å ete og leggje egg.

Homidd vil leggje egg i ein til to månader før dei døyr. Larvane som blir klekte, har eit sutlaus liv, dei et og veks, skiftar skal og veks endå meir, før dei til slutt parar seg. Alt dette er skadeleg i seg sjølv, men det er ein kraftig allergireaksjon (type IV) i huda som fører til den sterke kløen og utsletta. Og sjølv om det ofte er berre 10–20 midd som angrip ein vert, kan utsletta bli så kraftige at det banar veg for alvorlege bakterieinfeksjonar og med det alvorlegare helseplager. Hos immunsvekte pasientar kan det bli meir massive parasittangrep, og store delar av huda blir dekt av skorper, ei liding som har det kjekke namnet «norsk skabb».

SKABB I FJØSET

Skabbmidd av ulike slag finn vi hos mange husdyr i heile verda, dei er som regel trufaste mot vertsdyra sine, men kan i nokre tilfelle infisere ulike artar. Sarcoptes-skabb er vanleg hos gris, medan ein anna type skabbmidd, Psoroptes ovis, er ein frykta sjukdom hos sau og storfe i Storbritannia og fleire land i Europa. I Noreg har vi utrydda saueskabb og ganske god kontroll på skabb hos gris. Difor kom det som ei bombe i den norske sauenæringa i 2015 då det vart oppdaga at øyremidd hos importert lama og alpakka var den frykta Psoroptes ovis. Mattilsynet slo hardt ned på desse første tilfella, men til all lukke har seinare smitteforsøk vist at lama-middane ikkje ser ut til å gje sjukdom hos sau, slik vi først frykta.

SKABB I SKOGEN

Skabb er ein sjukdom som truleg oppstod hos menneska, men som seinare har spreidd seg til husdyr og etter det til mange ville dyr som rev, ulv, kattedyr, villsvin og menneskeaper. Reveskabb spreidde seg som ein svært dødeleg epidemi i Norden frå midten av 1970-åra og er no etablert som ein vanleg (endemisk) sjukdom, men det kan gå fleire år mellom kvar ny smittebølgje. Mange rev får angrep over heile kroppen med kløe og sår, pelsen ramlar av og dei vil ofte døy av avmagring eller fordi dei rett og slett frys i hel. Reveskabb kan smitte over på hund og andre husdyr, men berre i liten grad til menneske.

SKAM 2

Det er berre nokre få kjende legemiddel som blir bruka mot skabb, og vi veit at middane er i ferd med å utvikle resistens, på same vis som vi har sett hos både lus og tarmsnyltarar. Likevel er det uvisst kvifor sjukdommen no spreier seg på nytt her heime, til trøyst kan vi tru at koronatiltaka med sosial avstand og handhygiene kan vere effektive mot skabb på kort sikt. På verdsbasis er det skammeleg om vi ikkje gjer meir for å stogge denne epidemien i åra som kjem, og om vi ikkje tek på alvor den nære koplinga mellom fattigdom og sjukdom.

ARVE NILSEN