Laksen flaut roleg i overflata med kvitsida opp. Berre nokre få, krappe slag med gjellelokka viste at han framleis var i live. Den gamle fiskaren som hadde bytt yrke til lakseoppdrettar her ute på ei lita øy på helgelandskysten, var rasande, og røysta hans skalv av rettvis harme: «Du drap fisken min!»

Eg sjølv stod litt tafatt i båten med ein håv i handa og ein liten plastdunk med sjøvatn og fiskebedøving framføre meg. Dette var sommaren 1995, og eg hadde akkurat hatt ein ikkje heilt vellukka demonstrasjon av luseteljing på ein bedøvd laks. Men til all lukke velta fisken brått over på sida, fekk ryggen i vêret, slo med sporden og forsvann i det mørke vatnet. Den gamle mannen vart litt mildare stemd, men meir luseteljing og fiskeplaging vart det ikkje den dagen.

No i veke 40 i året 2020 blir det telt lus for harde livet i alle oppdrettsanlegg. Tala tyder på at det er meir lus på laksen enn det har vore på lang tid, og verst er det i Trøndelag og Nordland, trass i at folk på anlegga strevar livet av seg natt og dag for å behandle fisken mot lus. Kvifor er det slik?

Tid og temperatur

Årstida har mykje å seie. Lakselus er ein type hoppekreps der dei vaksne parasittane lever på skinnet til laks og aure i sjøen (men om fisken går opp i ferskvatn, døyr lusa og ramlar av). Holusa lagar lange strengar med egg, frå desse strengane blir det klekt små luselarver, som driv med havstraumane i nokre dagar før dei blir store nok til å setje seg fast på ein fisk. Der veks dei fort og skifter skal til dei er blitt vaksne lus og heile runddansen kan byrje om igjen.

Generasjonstida blir mykje kortare når vatnet er varmt, det vil seie at luseproblema er størst frå jonsok til slutten av september, og det er den perioden vi nett har lagt bak oss.

I dag har legemidla i stor grad slutta å verke, og oppdrettarane må i staden spyle fiskane fri for lus eller bade dei i varmvatn. Desse metodane har klårt negative sider for fiskevelferda, i tillegg er effekten dårleg på den minste og fastsitjande lusa. På det viset blir det kort tid til neste gong fisken må spylast rein. At ein god del lus blir vaska av utan å døy og så kan feste seg på laksen igjen etter behandlinga, gjer det ikkje noko betre.

Lusemaskiner

Holusa parar seg berre éin gong, men kan likevel produsere ein stad mellom 2500 og 5000 egg. Grensa for lus på oppdrettslaksen er frå 0,2 til 0,5 holus per fisk, så då kan eit mellomstort oppdrettsanlegg med ein million fisk i teorien produsere milliardar med luselarver. Ein laksesmolt eller liten sjøaure som vandrar ut i sjøen, kan døy av berre 10–15 lus.

Dei fleste luselarvene blir naturlegvis etne eller døyr før dei finn seg ein fisk der ute i havet, men likevel er oppdrett av laks i det omfanget vi har i dag, ei skikkeleg lusemaskin. Det er sagt at menneskeleg aktivitet aldri har vore noka særleg målretta verksemd, og strukturen i oppdrettsnæringa er nok eit godt døme på akkurat det. Oppdrettsanlegg for laks og aure er strødd langsmed kysten, mange ligg inne i fjordar og andre ute blant øyar og skjer, nokon god og langsiktig plan for desse etableringane har det aldri vore.

Kva må gjerast?

Næringa har samarbeidd med Mattilsynet om å teikne opp soner for koordinert kamp mot lusa, men lusa kan drive opptil 200 kilometer med straumen, og ser ikkje ut til å respektere sonegrensene. Ein fersk rapport frå Havforskingsinstituttet og Veterinærinstituttet viser at det likevel kan vere mogleg å redusere smitten monaleg i eit av dei verste områda (Hardanger) ved å endre plassering av anlegga. Om ein firedel av anlegga vart flytta, kunne den samla lusesmitten verte redusert med nesten 50 prosent utan å redusere totalmengda av fisk.

Det er ofte betre og billigare å førebyggje enn å behandle. Men i ein studie av effekten av alle slags førebyggjande tiltak mot lus kunne vi nyleg lese at korkje vaksine, avl, spesialfôr eller luseskremsel har gjeve lovande resultat så langt. Trugsmålet frå styresmaktene er 6 prosent redusert produksjon i dei verst råka områda. Friviljug omplassering av anlegga hadde truleg vore langt meir effektivt. Og om dei brukte lukka merdanlegg på nokre av lokalitetane, kunne den positive verknaden bli endå større.

I dag er Mattilsynet uroa over at lusebehandlingane drep for mykje av laksen. Elveeigarar og fiskarar er misnøgde fordi lus drep ein stor del av dei ville bestandane av laks og aure, og rekefiskarar er arge over at næringa framleis bruker legemiddel som kan vere skadelege for miljøet kring anlegga.

Den største lakseoppdrettaren i Noreg, Mowi, har opplyst at dei bruker nesten tre millionar kroner om dagen på lusetiltak ved anlegga sine i Noreg.

Det kunne ha vore brei semje om kva som skulle gjerast, men for kvar dag som går utan at vi tek tak i dei grunnleggjande årsakene til luseproblema, blir rekninga større for både oppdrettarane og miljøet.

Arve Nilsen