JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

KunnskapFeature

Koevolusjon

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Kattene har i snart 10.000 år freista å skaffe seg verdsherredøme ved å smitte oss med den eincella parasitten Toxoplasma gondii.

Kattene har i snart 10.000 år freista å skaffe seg verdsherredøme ved å smitte oss med den eincella parasitten Toxoplasma gondii.

Foto via Wikimedia Commons

Kattene har i snart 10.000 år freista å skaffe seg verdsherredøme ved å smitte oss med den eincella parasitten Toxoplasma gondii.

Kattene har i snart 10.000 år freista å skaffe seg verdsherredøme ved å smitte oss med den eincella parasitten Toxoplasma gondii.

Foto via Wikimedia Commons

4753
20230602
4753
20230602

Dei dyra vi menneske kanskje har minst sympati med, er nok parasittane. Sjølv om vi ikkje liker å tenkje på det, har mange parasittsamfunn utvikla seg i nært samarbeid med vertsorganismane sine (inkludert oss). Til dømes er alle virveldyr vi veit om, infiserte med sine eigne parasittormar.

Når eit slikt samkvem over tid styrer utviklinga av fysiologi og levesett hos begge partane, kallar vi det koevolusjon. For parasittar og vertane deira har dette ført til mange artige og komplekse naturfenomen.

Toksoplasmose

Vi kan byrje med katteparasitten Toxoplasma gondii og sjukdommen toksoplasmose. Denne eincella tarmparasitten spreier seg med katteskit til sandkassar, blomsterbed og grønsakhagar. Dei små eggcystane er klisne og langliva, og ein katt kan lett skilje ut 500 millionar slike egg på ei vekes tid.

I Noreg er det vist at ein stor prosentdel av husdyra har vore i kontakt med parasitten, og slik er det stort sett over heile verda. På verdsbasis blir også minst ein tredel av alle menneske smitta av toksoplasmose.

At folk får i seg eggcystar frå miljøet eller et dårleg varmebehandla kjøt, særleg frå lam eller hest, er nok dei viktigaste smittekjeldene. Friske menneske blir som regel lite påverka av toksoplasmose, men får du i deg ein av dei meir aggressive variantane, som blant anna er vanlege i Nord- og Sør-Amerika, kan du få alvorleg infeksjon i auge og hjerne og kanskje døy i same slengen.

Elles er det mest alvorleg for gravide som blir sjuke: Parasittane vil spreie seg med blodet frå mora til fosteret, noko som kan føre til abort eller alvorlege skadar i fosterets indre organ, som auge, hjerne, lunger eller lever.

Fiskeetande fuglar i Sør-California et gjerne fiskar som er fjernstyrte av larvane til ein ikte som kjem frå fugleskiten.

Fiskeetande fuglar i Sør-California et gjerne fiskar som er fjernstyrte av larvane til ein ikte som kjem frå fugleskiten.

Foto via Wikimedia Commons

Kamikazemus

Hos smågnagarar eller fuglar som blir smitta av toksoplasmose, kapslar parasitten seg inn i små cystar og venter på at verten skal bli eten av ein ny katt. Men parasitten har også evne til å angripe hjernevevet og fører då til endringar i hjernekjemien og hormonbalansen hos vertsdyret.

Ei rekkje forsøk har vist at smitta mus blir meir vørdslause og mindre redde for ytre farar, og dei ser ut til å bli overvelda av ein ny og uventa trong til å oppsøkje stader som luktar av kattepiss. Med andre ord blir dei kamikazemus. Men det stoppar ikkje her. Også menneske med katteparasittar på hjernen ser ut til å bli meir uforsiktige, og det er vist auka risiko for psykiske lidingar, blant anna schizofreni.

Kattar blir sjeldan sjuke av toksoplasmose, men hos drektige dyr som blir smitta, kan det ende med abort eller fosterskadar, som hos menneske og dei fleste andre dyr. Nesten alle tilfelle av toksoplasmose i verda i dag kjem av éin av tre variantar som er i nær slekt, og slik har det vore i om lag 10.000 år, meiner forskarar som har rekna på mutasjonsfrekvensen i toksoplasmagenomet.

Den brå suksessen til toksoplasma, der nye variantar som kunne smitte nær alle typar varmblodige dyr, byrja å spreie seg til heile verda, meiner forskarane kan ha starta med husdyrhaldet og temjinga av huskatten ein gong kring år 8000 før Kristus.

Fjernstyrt fisk

Vi kan òg finne eit godt døme på koevolusjon i saltvassmyrene i sørlege California. Der er mange av fuglane infiserte med ein liten ikte (Euhaplorchis californiensis) som sender egga sine ut med fugleskiten. Iktelarvane angrip vassniglar som lever av å ete fuglebæsjen. Først gjer iktane sniglane sterile, deretter nyttar dei sniglane som levande niste til å oppformeire neste larvegenerasjon. Dei nye larvane sprengjer seg ut av det som er att av sniglekroppen, finn fram til gjellene til små karpefiskar som lever i myrvatnet, vandrar langs nervebanane til fiskehjernen og tek over styringa.

Infiserte karper sym opp til overflata som om dei er fjernstyrte, plaskar og gjer seg til for å fange merksemda til dei same fiskeetande fuglane. På det viset får fuglane stadig påfyll av både fersk fisk og iktar som lever i tarmen til fisken. Fuglane på si side ser ut til å klare seg godt med ikteinfeksjonen, utan synlege teikn til sjukdom.

Kven er skurken?

Sidan vi ikkje liker parasittar, er det vanleg å meine at i slike historier er det parasitten som er skurken, og at verda kunne vore ein betre stad utan både katteparasittar og fugleiktar.

Difor er det eit interessant perspektiv når to norske forskarar frå Veterinærhøgskulen i tidsskriftet Frontiers in Ecology and Evolution tek for seg desse sjukdommane og snur det heile på hovudet. Dei føreslår at det er immunforsvaret til hovudvertane (katt og fiskeetande fugl) som kan ha tilpassa seg det naturlege utvalet av parasittar og så nedregulert immunresponsen mot dei parasittane som kunne by på eit nyttig samarbeid.

På dette viset kan koevolusjonen sikre parasittane ein trygg livssyklus, medan dei store vertsdyra sit att med det største byttet.

Arve Nilsen

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Dei dyra vi menneske kanskje har minst sympati med, er nok parasittane. Sjølv om vi ikkje liker å tenkje på det, har mange parasittsamfunn utvikla seg i nært samarbeid med vertsorganismane sine (inkludert oss). Til dømes er alle virveldyr vi veit om, infiserte med sine eigne parasittormar.

Når eit slikt samkvem over tid styrer utviklinga av fysiologi og levesett hos begge partane, kallar vi det koevolusjon. For parasittar og vertane deira har dette ført til mange artige og komplekse naturfenomen.

Toksoplasmose

Vi kan byrje med katteparasitten Toxoplasma gondii og sjukdommen toksoplasmose. Denne eincella tarmparasitten spreier seg med katteskit til sandkassar, blomsterbed og grønsakhagar. Dei små eggcystane er klisne og langliva, og ein katt kan lett skilje ut 500 millionar slike egg på ei vekes tid.

I Noreg er det vist at ein stor prosentdel av husdyra har vore i kontakt med parasitten, og slik er det stort sett over heile verda. På verdsbasis blir også minst ein tredel av alle menneske smitta av toksoplasmose.

At folk får i seg eggcystar frå miljøet eller et dårleg varmebehandla kjøt, særleg frå lam eller hest, er nok dei viktigaste smittekjeldene. Friske menneske blir som regel lite påverka av toksoplasmose, men får du i deg ein av dei meir aggressive variantane, som blant anna er vanlege i Nord- og Sør-Amerika, kan du få alvorleg infeksjon i auge og hjerne og kanskje døy i same slengen.

Elles er det mest alvorleg for gravide som blir sjuke: Parasittane vil spreie seg med blodet frå mora til fosteret, noko som kan føre til abort eller alvorlege skadar i fosterets indre organ, som auge, hjerne, lunger eller lever.

Fiskeetande fuglar i Sør-California et gjerne fiskar som er fjernstyrte av larvane til ein ikte som kjem frå fugleskiten.

Fiskeetande fuglar i Sør-California et gjerne fiskar som er fjernstyrte av larvane til ein ikte som kjem frå fugleskiten.

Foto via Wikimedia Commons

Kamikazemus

Hos smågnagarar eller fuglar som blir smitta av toksoplasmose, kapslar parasitten seg inn i små cystar og venter på at verten skal bli eten av ein ny katt. Men parasitten har også evne til å angripe hjernevevet og fører då til endringar i hjernekjemien og hormonbalansen hos vertsdyret.

Ei rekkje forsøk har vist at smitta mus blir meir vørdslause og mindre redde for ytre farar, og dei ser ut til å bli overvelda av ein ny og uventa trong til å oppsøkje stader som luktar av kattepiss. Med andre ord blir dei kamikazemus. Men det stoppar ikkje her. Også menneske med katteparasittar på hjernen ser ut til å bli meir uforsiktige, og det er vist auka risiko for psykiske lidingar, blant anna schizofreni.

Kattar blir sjeldan sjuke av toksoplasmose, men hos drektige dyr som blir smitta, kan det ende med abort eller fosterskadar, som hos menneske og dei fleste andre dyr. Nesten alle tilfelle av toksoplasmose i verda i dag kjem av éin av tre variantar som er i nær slekt, og slik har det vore i om lag 10.000 år, meiner forskarar som har rekna på mutasjonsfrekvensen i toksoplasmagenomet.

Den brå suksessen til toksoplasma, der nye variantar som kunne smitte nær alle typar varmblodige dyr, byrja å spreie seg til heile verda, meiner forskarane kan ha starta med husdyrhaldet og temjinga av huskatten ein gong kring år 8000 før Kristus.

Fjernstyrt fisk

Vi kan òg finne eit godt døme på koevolusjon i saltvassmyrene i sørlege California. Der er mange av fuglane infiserte med ein liten ikte (Euhaplorchis californiensis) som sender egga sine ut med fugleskiten. Iktelarvane angrip vassniglar som lever av å ete fuglebæsjen. Først gjer iktane sniglane sterile, deretter nyttar dei sniglane som levande niste til å oppformeire neste larvegenerasjon. Dei nye larvane sprengjer seg ut av det som er att av sniglekroppen, finn fram til gjellene til små karpefiskar som lever i myrvatnet, vandrar langs nervebanane til fiskehjernen og tek over styringa.

Infiserte karper sym opp til overflata som om dei er fjernstyrte, plaskar og gjer seg til for å fange merksemda til dei same fiskeetande fuglane. På det viset får fuglane stadig påfyll av både fersk fisk og iktar som lever i tarmen til fisken. Fuglane på si side ser ut til å klare seg godt med ikteinfeksjonen, utan synlege teikn til sjukdom.

Kven er skurken?

Sidan vi ikkje liker parasittar, er det vanleg å meine at i slike historier er det parasitten som er skurken, og at verda kunne vore ein betre stad utan både katteparasittar og fugleiktar.

Difor er det eit interessant perspektiv når to norske forskarar frå Veterinærhøgskulen i tidsskriftet Frontiers in Ecology and Evolution tek for seg desse sjukdommane og snur det heile på hovudet. Dei føreslår at det er immunforsvaret til hovudvertane (katt og fiskeetande fugl) som kan ha tilpassa seg det naturlege utvalet av parasittar og så nedregulert immunresponsen mot dei parasittane som kunne by på eit nyttig samarbeid.

På dette viset kan koevolusjonen sikre parasittane ein trygg livssyklus, medan dei store vertsdyra sit att med det største byttet.

Arve Nilsen

Emneknaggar

Fleire artiklar

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss

BokMeldingar
Odd W. Surén

Orda mellom oss

Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.

Teikning: May LInn Clement

Ord om språkKunnskap
Kristin Fridtun

«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Foto: Ole Berg-Rusten / NTB

Samfunn
Eva Aalberg Undheim

Eit spørsmål om kontroll

I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis