Då eg på starten av 90-talet byrja å jobbe som dyrlege, var jurbetennelse ein viktig del av arbeidsdagen. Mange gongar om dagen kunne eg sitje, litt farleg plassert, på huk attmed ei ku som hadde feber og eit hardt, varmt og ømt jur.

Diagnosen var ofte enkel: akutt jurbetennelse, eller mastitt, som det heiter på fagspråket. Behandling var naudsynt, men problema kom ofte tilbake, og noko måtte gjerast for å få ned medisinbruken.

Bakteriar

Kyr har fire spenar, kvar utrusta med ein eigen mjølkekjertel. Kjertelvevet har ei stor samling små blærer der mjølka blir laga, samlegangar og utførselsgangar som leier fram til eit større holrom for oppsamling. Men der mjølka kjem ut, kan òg bakteriar kome inn.

Huda på jur og spenar har ei mengd bakteriar, dei fleste er av typen stafylokokkar og streptokokkar, og dei fleste er godlynte og greie, men nokre kan vere aggressive og ha evne til å lage sjukdom. Viss det blir for mange slike bakteriar på huda, eller det blir ein skade i det avanserte forsvarssystemet i spenekanalen, kan det bli ein infeksjon innover i mjølkegangane.

Ein mild infeksjon gir ein lokal immunreaksjon, kvite blodceller strøymer til, og mjølka får høgre celletal eller endra konsistens. Ved ein akutt jurbetennelse er bakterieangrepet hissigare, og det går gjerne vidare opp i kjertelvevet, bakteriane skil ut giftstoff, og det blir så store skadar på vevet at det strøymer til blod og blodvæske. Mjølka kan bli blodig, vassaktig eller fylt med noko som liknar puss.

Medisinsk magi

Det er her dyrlegen kjem inn i biletet, og som fersk dyrlege blei eg raskt ein erfaren sjonglør med medisinsprøytene. Først ei sprøyte med litt roande og ein skvett oxytocin for å gjere det mogleg å lette juret og kua for innestengd mjølk og betennelse. Etter litt venting var det råd å nærme seg det betente juret og tømme den vonde kjertelen.

Antibiotikabehandling var sjølvsagt, i den billige, brune (studentkvalitet) kofferten hadde eg eit godt utval. Frå det finaste og kvite benzylpenicillinprokainet litt meir grumsete og breispektra penicillin og gode gamaldagse sulfapreparat, og til spesialtilfella: tetracyclin – ei gul og seig væske som var det mest breispektra og i retrospekt mest suspekte alternativet av dei alle.

Ein solid dose rett i kroppen eller i blodet blei kombinert med tubar med medisin til å setje opp i spenen dei neste dagane. Det heile vart krona med ein stor faretrekant hengd opp over kua, og ein klistrelapp på mjølketanken som varsel om at her måtte mjølka haldast unna til medisinen var ute av systemet. Antibiotikarestar i mjølk øydelegg osteproduksjonen. Det kan òg vere skadeleg for folk med allergiar og er difor noko meieria må ha streng kontroll med.

Kolimastitt

Den mest dramatiske jurbetennelsen er kolimastitten, ein akutt infeksjon med bakteriar av E. coli-typen. Dette fører til brå sjukdom der kyrne ofte blir liggjande flatsides i båsen, og det er lett å tolke som mjølkefeber. E. coli-bakteriane er vanlege i miljøet (i avføringa frå kyrne), men hos nykalva kyr kan dei gå opp i juret og slå til med kraftig betennelse og frislepp av giftstoff (endotoksin) som gir store skadar inne i juret, og kua blir lamma og kan døy om for mykje av dette hamnar i blodet.

Antibiotika verkar som regel dårleg, behandling som væsketilskot, betennelsesdempande middel og god tømming av juret kan i beste fall berge kua, men den råka delen av juret blir alltid øydelagd. Ikkje overraskande handlar ein del av desse tilfella om manglande reinhald i fjøset, men god helse og eit sterkt immunforsvar er òg viktige for å førebyggje denne alvorlege sjukdommen.

Kronisk

Det fine med å behandle med antibiotika er at det ofte verkar godt på den akutte infeksjonen. Det som ikkje er så bra, er at infeksjonane som regel kjem tilbake, og då i ei meir kronisk form. Ein kan kjenne harde klumpar inne i jurvevet og tjukke spenekanalar som fysiske teikn på at bakteriane har kapsla seg inn og jobbar vidare i det stille.

Tidlegare var det vanleg å freiste med nye behandlingar, og nokre kyr kunne ha helsekort lange som rulleblada til dei verste forbrytarar. Antibiotika kan òg setjast opp i spenen medan kua er tørr (sintidsbehandling) for å knekkje desse kroniske tilfella. Men etter kvart blei alle dyrlegebesøka og medisinbruken kostbar for gardbrukarane. Antibiotikaresistens blei eit stadig større problem, og andre tiltak var naudsynte.

Over tid har vi sett god effekt av eit langsiktig avlsprogram for betre helse. Samstundes har det òg vore viktig å endre haldningane til legemiddelbruk og å arbeide for ein meir systematisk bruk av helsedata.

Ei ny tid

Det er ikkje alt som var betre før i tida, slik er det heller ikkje med jurhelsa. Jurbetennelse er enno den viktigaste sjukdommen hos norske mjølkekyr, litt over ein tredel av alle behandlingar gjeld mastitt. Men talet på behandlingar er redusert med 70 prosent sidan 1994. Mindre antibiotika gir òg mindre resistens: prosentdelen penicillinresistente stafylokokkar har gått ned frå 18 til under 3 prosent. Vi har slutta å bruke tvilsame legemiddel som tetracyclin, og mange av kyrne med kroniske infeksjonar er blitt slakta.

Nye krav til dyrehald har ført til nybygging av store lausdriftsfjøs, og automatiserte mjølkesystem (robotar) overtek meir og meir av fjøsstellet. Kyrne mjølkar meir, og dei siste 15 åra har gjennomsnittleg storleik på buskapane auka frå 17 til 29 kyr, men samstundes er talet på bruk med mjølkekyr meir enn halvert.

Arve Nilsen