JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

KunnskapFeature

Infeksiøs lakseanemi (ILA)

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Det er mørke skyer i horisonten for norsk laksenæring. Det har vore uvanleg mange utbrot av den frykta laksesjukdommen ILA i 2020. Forskarar er førebels i uvisse om kvifor det skjer.

Det er mørke skyer i horisonten for norsk laksenæring. Det har vore uvanleg mange utbrot av den frykta laksesjukdommen ILA i 2020. Forskarar er førebels i uvisse om kvifor det skjer.

Foto: Arve Nilsen

Det er mørke skyer i horisonten for norsk laksenæring. Det har vore uvanleg mange utbrot av den frykta laksesjukdommen ILA i 2020. Forskarar er førebels i uvisse om kvifor det skjer.

Det er mørke skyer i horisonten for norsk laksenæring. Det har vore uvanleg mange utbrot av den frykta laksesjukdommen ILA i 2020. Forskarar er førebels i uvisse om kvifor det skjer.

Foto: Arve Nilsen

4728
20200904

Under overflata

Arve Nilsen er veterinær og forskar ved Veterinær­instituttet. I denne spalta tek han føre seg følgjene av lakseoppdrett.

4728
20200904

Under overflata

Arve Nilsen er veterinær og forskar ved Veterinær­instituttet. I denne spalta tek han føre seg følgjene av lakseoppdrett.

Etter ei tid med lite sjukdom stig smittetala igjen. Utan ein effektiv vaksine er fysisk avstand, god hygiene og utgreiing og testing av smittekontaktar dei viktigaste tiltaka mot epidemien. Det er ikkje covid-19 eg tenkjer på, men den dødelege fiskesjukdommen infeksiøs lakseanemi (ILA). Etter fleire år med stabile smittetal vart det i dei sju første månadene i år stadfesta sjukdom i 16 oppdrettsanlegg, mot fem i same periode i 2019. Om 16 anlegg ikkje høyrest mykje ut, kan eg leggje til at det er vanleg med mange løyve på kvar lokalitet, slik at dei største anlegga kan ha opptil 1,5 millionar slakteklar fisk når sjukdommen råkar.

Dødeleg fiskeinfluensa

ILA dukka opp fyrste gongen på Bremnes i Hordaland sommaren 1984. Fisken vart sløv og døydde i hopetal, med bleike gjeller, skjel som sto rett ut frå kroppen og blødingar på huda som bar bod om innvortes skadar som fekk røktarar og veterinærar til å frykte det aller verste: ei bukhole fyld med blodvatn og ei svart og stygg lever. Det stoppa ikkje med denne lokaliteten. Sjukdommen spreidde seg raskt og med dødeleg utfall til mange anlegg langs heile kysten, det verste året var 1990, med meir enn 80 utbrot. Frå det første utbrotet av ILA tok det nærare 10 år før viruset vart isolert og karakterisert, og enno manglar vi gode vaksinar. I dag har vi ein koronaviruspandemi der virusets genom vart kartlagt kort tid etter dei første utbrota, og der den fyrste testinga av vaksine på menneske alt er planlagd. Det er ikkje mange andre sjukdommar som får ei slik merksemd, og særleg ikkje sjukdommar hos dyr.

ILA-viruset er ein akvatisk slektning av dei influensavirusa som vi kjenner frå fugl og pattedyr. Som andre influensavirus er ILA-viruset ein kløppar i å endre seg, mutere. I éi form (ikkje-mutert) er viruset eit veldig vanleg hud- og gjellevirus hos laks, men når det muterer, blir det meir aggressivt og går inn i blodet på fisken og infiserer cellene på innsida av blodårene; dei raude blodcellene vert øydelagde, og fisken får blodmangel (anemi).

Det var med flytting av levande fisk eller ved slumsete handtering av daud fisk, blodvatn eller slakteavfall at spreiinga av ILA skaut fart for alvor. Forskarane kom ganske snøgt fram til at med utslakting av sjuk fisk og ein sosial avstand på 5 til 10 kilometer – bra dette ikkje gjeld for covid-19 – mellom oppdrettsanlegg og frå slakteri til næraste anlegg kunne epidemien stoggast, trass mangel på effektive vaksinar.

Epidemi eller pandemi?

Det er ikkje berre folk som reiser verda rundt med sjukdom. Med norske interesser i lakseoppdrett i Skottland, Færøyane og både Nord- og Sør-Amerika skjedde det ein omfattande eksport av norsk kapital, teknologi og avlsmateriale (rogn frå norsk stamfisk). Korleis ILA haika verda rundt, er framleis omstridt. Viruset finst naturleg i vill laks, men i ein art som høyrer naturlig heime berre i det nordlege Atlanterhavet. Nokre få forskarar står hardt på at ILA kan overførast med befrukta rogn, og at andre land på det viset fekk sjukdom med på kjøpet når dei brukte norsk stamlaks til rask oppbygging av sin eigen produksjon. Men ingen har sikre prov på dette, og det er fleire andre teoriar om korleis sjukdommen kan ha kryssa verdshava.

Eit dårleg føredøme

Frå covid-19 veit vi no alle at handteringa av ein pandemi kan gå gjennom ulike fasar, og vi er stolte over at vi i Noreg til no har vore mykje klokare enn svenskane. Men i handteringa av ILA har ikkje Noreg vore noko godt føredøme. I Skottland og Færøyane slo dei hardt ned på ILA-utbrota, testa kontaktanlegga og gjennomførte ei streng utslakting av alle anlegg med sjukdom. På det viset klarte dei å utrydde sjukdommen, sjølv om det ikkje-muterte viruset enno er til stades. På Færøyane må laksen dessutan vaksinerast mot ILA. I Noreg har vi ikkje gjort det slik, anlegg med sjuk fisk blir slakta ut, men det er ikkje nokon pålagd nasjonal strategi for testing av alle sjøanlegg, med unnatak for dei kontrollsonene som blir oppretta rundt anlegg med utbrot. Mange av dei nye utbrota i 2020 er ikkje knytte til naboanlegg med smitte, og kan hende skuldast desse utbrota nymuterte virus, ikkje smitte frå naboanlegg. Men all fisk frå dei smitta anlegga blir avliva og destruert.

Vi kan håpe på at den nyvunne erfaringa med covid-19 kan inspirere både fagfolk, forvaltning og politikarar til å sette seg høgare mål for kontroll med alvorlege sjukdommar hos husdyr og til å samla nok mot til å gjere det som trengs av tiltak, sjølv om det svir litt her og no.

Arve Nilsen

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Etter ei tid med lite sjukdom stig smittetala igjen. Utan ein effektiv vaksine er fysisk avstand, god hygiene og utgreiing og testing av smittekontaktar dei viktigaste tiltaka mot epidemien. Det er ikkje covid-19 eg tenkjer på, men den dødelege fiskesjukdommen infeksiøs lakseanemi (ILA). Etter fleire år med stabile smittetal vart det i dei sju første månadene i år stadfesta sjukdom i 16 oppdrettsanlegg, mot fem i same periode i 2019. Om 16 anlegg ikkje høyrest mykje ut, kan eg leggje til at det er vanleg med mange løyve på kvar lokalitet, slik at dei største anlegga kan ha opptil 1,5 millionar slakteklar fisk når sjukdommen råkar.

Dødeleg fiskeinfluensa

ILA dukka opp fyrste gongen på Bremnes i Hordaland sommaren 1984. Fisken vart sløv og døydde i hopetal, med bleike gjeller, skjel som sto rett ut frå kroppen og blødingar på huda som bar bod om innvortes skadar som fekk røktarar og veterinærar til å frykte det aller verste: ei bukhole fyld med blodvatn og ei svart og stygg lever. Det stoppa ikkje med denne lokaliteten. Sjukdommen spreidde seg raskt og med dødeleg utfall til mange anlegg langs heile kysten, det verste året var 1990, med meir enn 80 utbrot. Frå det første utbrotet av ILA tok det nærare 10 år før viruset vart isolert og karakterisert, og enno manglar vi gode vaksinar. I dag har vi ein koronaviruspandemi der virusets genom vart kartlagt kort tid etter dei første utbrota, og der den fyrste testinga av vaksine på menneske alt er planlagd. Det er ikkje mange andre sjukdommar som får ei slik merksemd, og særleg ikkje sjukdommar hos dyr.

ILA-viruset er ein akvatisk slektning av dei influensavirusa som vi kjenner frå fugl og pattedyr. Som andre influensavirus er ILA-viruset ein kløppar i å endre seg, mutere. I éi form (ikkje-mutert) er viruset eit veldig vanleg hud- og gjellevirus hos laks, men når det muterer, blir det meir aggressivt og går inn i blodet på fisken og infiserer cellene på innsida av blodårene; dei raude blodcellene vert øydelagde, og fisken får blodmangel (anemi).

Det var med flytting av levande fisk eller ved slumsete handtering av daud fisk, blodvatn eller slakteavfall at spreiinga av ILA skaut fart for alvor. Forskarane kom ganske snøgt fram til at med utslakting av sjuk fisk og ein sosial avstand på 5 til 10 kilometer – bra dette ikkje gjeld for covid-19 – mellom oppdrettsanlegg og frå slakteri til næraste anlegg kunne epidemien stoggast, trass mangel på effektive vaksinar.

Epidemi eller pandemi?

Det er ikkje berre folk som reiser verda rundt med sjukdom. Med norske interesser i lakseoppdrett i Skottland, Færøyane og både Nord- og Sør-Amerika skjedde det ein omfattande eksport av norsk kapital, teknologi og avlsmateriale (rogn frå norsk stamfisk). Korleis ILA haika verda rundt, er framleis omstridt. Viruset finst naturleg i vill laks, men i ein art som høyrer naturlig heime berre i det nordlege Atlanterhavet. Nokre få forskarar står hardt på at ILA kan overførast med befrukta rogn, og at andre land på det viset fekk sjukdom med på kjøpet når dei brukte norsk stamlaks til rask oppbygging av sin eigen produksjon. Men ingen har sikre prov på dette, og det er fleire andre teoriar om korleis sjukdommen kan ha kryssa verdshava.

Eit dårleg føredøme

Frå covid-19 veit vi no alle at handteringa av ein pandemi kan gå gjennom ulike fasar, og vi er stolte over at vi i Noreg til no har vore mykje klokare enn svenskane. Men i handteringa av ILA har ikkje Noreg vore noko godt føredøme. I Skottland og Færøyane slo dei hardt ned på ILA-utbrota, testa kontaktanlegga og gjennomførte ei streng utslakting av alle anlegg med sjukdom. På det viset klarte dei å utrydde sjukdommen, sjølv om det ikkje-muterte viruset enno er til stades. På Færøyane må laksen dessutan vaksinerast mot ILA. I Noreg har vi ikkje gjort det slik, anlegg med sjuk fisk blir slakta ut, men det er ikkje nokon pålagd nasjonal strategi for testing av alle sjøanlegg, med unnatak for dei kontrollsonene som blir oppretta rundt anlegg med utbrot. Mange av dei nye utbrota i 2020 er ikkje knytte til naboanlegg med smitte, og kan hende skuldast desse utbrota nymuterte virus, ikkje smitte frå naboanlegg. Men all fisk frå dei smitta anlegga blir avliva og destruert.

Vi kan håpe på at den nyvunne erfaringa med covid-19 kan inspirere både fagfolk, forvaltning og politikarar til å sette seg høgare mål for kontroll med alvorlege sjukdommar hos husdyr og til å samla nok mot til å gjere det som trengs av tiltak, sjølv om det svir litt her og no.

Arve Nilsen

I handteringa av ILA har ikkje Noreg vore
noko godt føredøme

Emneknaggar

Fleire artiklar

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss

BokMeldingar
Odd W. Surén

Orda mellom oss

Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.

Teikning: May LInn Clement

Ord om språkKunnskap
Kristin Fridtun

«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Foto: Ole Berg-Rusten / NTB

Samfunn
Eva Aalberg Undheim

Eit spørsmål om kontroll

I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis