Det er seinsommar, og dyra som går og beitar i skogen og på fjellet, er blitt litt meir rastlause. Det beste graset er beita ned, og det er openbert grønare på den andre sida av dalen, elva eller gjerdet.

Lyden av ringlande bjøller frå dyr på beite gjev for nokre av oss gode minne om barndom og om ettermiddagar fylte med rauting, lukt av solvarme dyr og lyden av mjølkemaskinanlegget som starta på fast tid klokka fem kvar ettermiddag. Andre reknar dette som ei sann landeplage, og dei gler seg til gardbrukarane hentar bråkmakarane inn att i fjøset.

Men i denne spalta spør vi som vanleg om korleis dyra har det. I denne samanhengen: Kor plagsamt kan det vere å gå rundt med desse støyande bjøllene heile sommaren? Blir kulturlandskapet i røynda beita og stelt av flokkar med stressa sauer og tunghøyrde kyr?

Tradisjon

Arkeologane har funne bjøller som er minst 5000 år gamle. Dei eldste er, ikkje overraskande, funne i Kina og Midtausten; det var der menneskeslekta byrja med husdyrhald og beitebruk. Dei første bjøllene vart laga av leire, nokre også av tre. Etter kvart vart bjøllene laga av kopar og messing.

Størst kulturell verdi har bjøllene hatt i dei europeiske Alpane, som i Sveits. Der var ei retteleg god kubjølle høgt skatta, og det var før i tida berre den gjævaste leiekua som fekk (den tvilsame) æra av å gå rundt med ei bjølle som vog opptil 5 kg.

For gjetarane var den høge lyden av bjøllene ei god hjelp til å finne att dyra i skogkledde og bratte åssider. Med ulike typar bjøller kunne dei òg skilje mellom kyr, geiter og sauer, og dei kunne ha særskilte bjøller for dei yngste dyra.

I Noreg har vi ein liknande natur og same tradisjonen med å sleppe dyra ut i utmarka, og difor har bjøller vore vanlege også på norske gardsbruk. Også her har det frå gamalt av vore vanleg å setje bjølla på leiaren i flokken. No for tida er det mindre vanleg med gjeting og dagleg ettersyn, og meir vanleg å setje bjølle på fleire av dyra.

Vedvarande støy

I regelverket om dyrehald er det krav om at korkje storfe eller småfe skal bli utsette for vedvarande støy over 65 desibel (dB). Vanleg støy i eit fjøs er lyd frå ventilasjonsvifter og mjølkingsanlegg, vedvarande støy er definert som støy i meir enn 5 prosent av natta aller meir enn 10 prosent av heile døgeret.

Det er uklårt om ei bjølle kan kallast vedvarande støy. For dyr på beite er det uansett dispensasjon for bruk av bjøller, sjølv om lyden kan vere er høgare enn 65 dB. Kristian Ellingsen-Dalskau, som forskar på dyrevelferd ved Veterinærinstituttet, har målt at vanlege sauebjøller lett lagar lyd over 100 dB, tilsvarande lydstyrken frå eit forbipasserande tog eller ein stor lastebil. Han meiner at dette må kunne vere stressande, særleg for dei yngste dyra.

Rovdyr

Det har vore vanleg å tru at bjøllene kan gje litt vern mot angrep frå rovdyr, men det ser ikkje ut til å stemme. Tvert om har det synt seg at der gjetarane kan bruke lyden frå bjøller til å finne att dyra, kan rovdyra gjere nett det same.

I ein studie frå Noreg blir det hevda at sauer med bjølle oftare blir tatt av bjørn, enn sauer utan. Det same fenomenet har gjetarar i Afrika erfart, der dei må gjete dyra i eit terreng med høg tettleik av store rovdyr som løver og hyenar. Kommunikasjonen mellom dyra, særleg mellom mor og lam, kan bli uroa, det kan òg vere slik at beitedyra blir distraherte av den høge lyden og difor mindre merksame på rovdyra.

Skadeleg

Men er støyen skadeleg for høyrsla til dyra? Blir dei stressa og irriterte? Får dei eit dårlegare liv på beite? I ein doktorgradsstudie frå Zürich i 2016 var funna eintydige: Hos både geiter og kyr vart åtferda tydeleg påverka av bråket frå bjøllene (inntil 100 dB); auka hjarterytme tyda på stress, dyra brukte mindre tid på å ete og ligge, og dei heldt større avstand til dei andre dyra i flokken. Dei fann ikkje varige skader på høyrsla, men det var ein tydeleg auke i stress når lydstyrken steig frå 65 til 85 dB.

I Noreg har ingen gjort liknande studiar. Det har ei god stund vore mogleg å spore dyra med GPS-sendar på halsbandet, men eit nytt og meir teknologisk avansert alternativ er GPS-halsband som lagar lyd når dyra nærmar seg ei digital grenseline som er trekt opp på kartet. Når dyra kjem heilt til grensa, får dei eit lett elektrisk støyt.

Med straum frå innebygde solcellepanel og blåtannoverføring av data kan bonden heile sommaren halde dyra på rett plass utan gjerde og finne dei att på kartet på mobiltelefonen eller nettbrettet.

Men løysinga fordrar god dekning, noko som enno ikkje er tilfelle på mange av utmarksbeita, og det kan vere vanskeleg å lokalisere dyra i tett krattskog. Enkelte som brukar GPS-halsband, kombinerer det difor med bjølle.

Arve Nilsen