Ronny Spaans

Ronny.g.spaans@nord.no

Verdsarven på Vega på Helgelandskysten har vore debattema i media lenge. Det gjeld ein strid mellom oppdrettsgiganten Mowi og verdsarven i kommunen. Mowi vil ha lakseoppdrett midt i området som i 2004 hamna på Unesco-lista over natur- og kulturarven i verda. I vår fekk dei klarsignal frå Klima- og miljødepartementet.

No har ein ny debatt dukka opp på Vega: Fredag førre veke vart ærfuglmuseet E-huset lagt ned. Museet vart oppretta for 21 år sidan av Inga Næss, eldsjel for den særeigne ærfuglkulturen på Helgeland. Eit dunvær er ein stad der ærfuglen byggjer reir og rugar, og der folk, gjerne konene til fiskarbøndene, samlar inn dun – ofte frå små ehus, som er laga til ærfuglane. «Ea» og «ekall» er lokale namn på ho- og hannærfuglen. Dun frå ærfugl blir bruka til kostesame dundyner.

Denne kulturen er heilt eineståande, ikkje minst fordi han fortel ei unik historie om kystkvinnene. I dunværet skjer dessutan noko heilt særeige: Det er det einaste tilfellet vi kjenner til der eit vilt dyr lever som eit tamt husdyr eit lite tidsrom i året.

På Vega-øyane – kring 6500 øyar, holmar og skjer – er det enno ærfugldrift, og denne verksemda har altså E-huset skildra i 21 år. Men no er det slutt.

Museum på dugnad

– I to år har eg no saman med to andre drive museet så å seia på dugnad, men vi er ikkje ungdom lenger og ynskjer at andre skal ta over og sikre framtida for museet.

Det seier Inga Næss, initiativtakar og drivar av E-huset. Ho viser til korleis drifta har vore gjennom åra: I byrjinga, i 1999, leigde ho bryggja museet ligg på, som slektningar av henne eig, og rydda bryggja til museumsdrift. I 2017 vann ho Kystenprisen for måten ho formidla kulturarven på Vega på. Mellom 2004 og 2018 stod Helgeland Museum for drifta. I 2018 kom meldinga om at korkje Helgeland Museum eller Vega kommune ynskte å gå vidare med drift eller leige.

I mellomtida hadde òg andre ting skjedd på Vega. 2019 opna Vega verdsarvsenter. Senteret er lagt til ein ny, moderne bygning. Museet har ei brei utstilling om kystkulturen på Vega-øyane der dunvær berre utgjer ei av mange avdelingar. Og ei vandring gjennom museet provar at Inga Næss og bøkene hennar om kystkultur også her har vore ei viktig inspirasjonskjelde.

– Utfyller kvarandre

– Musea på Vega utfyller kvarandre. I E-huset, som ligg på ei autentisk bryggje, får gjestene eit grundigare innsyn i dei praktiske gjeremåla ved dunsanking enn ved verdsarvsenteret, seier Inga Næss.

Vitjar du dei to musa, får du orda hennar stadfeste. Og andre seier det same: «Det einaste autentiske ærfugl-museet», heiter det i leiaren i Brønnøysunds Avis 28. juli. Dessutan er E-huset det nest mest vitja museet av alle på Helgeland, etter Petter Dass-museet. I mai hadde VG òg eit oppslag over store turistskattar i Noreg og nemner E-huset i denne samanhengen.

– Denne sumaren slår alle rekordar. At folk viser så stor interesse for arbeidet vårt, er eit prov på at det vi gjer, er viktig. Det skal òg strekast under at vi ikkje berre har utstillingar om ærfuglhald. Akkurat no har vi ei ærfugl-, kvinne- og fotoutstilling frå øyane.

I lokale medium har Vega kommune, Helgeland Museum og Vega verdsarvsenter vorte spurde om dei vil ta over drifta av museet. Men aktørane peikar på kvarandre. Verdsarvsenteret seier til dømes at ei vidare drift vil vera avhengig av friviljuge og av modernisering av museumsbygningen. Helgeland Museum seier dei vil halde på utstillingsgjenstandane, men flytte dei til ein annan stad på Vega til formidling av ærfugltradisjonen.

Inga Næss er imot desse planane, ho seier:

– Verdsarvsenteret har sagt at begge tilboda trengst, men at vidare drift vil vera avhengig av modernisering av bygningen. Helgeland Museum eig ikkje gjenstandane, men vil at eg skal flytte delar av dei til senteret. Måndag hentar Rana Museum preparata, altså dyra. Resten blir i E-huset i von om eit nytt liv for ærfuglformidlinga her. Vona mi er at museet blir på bryggja der det er i dag, og der samlingane innvendig høyrer saman som ein harmonisk heilskap.