Ruija. I hundrevis av år har namnet hatt ei dragande makt, ein dåm av villmark, mytar, hardt arbeid og ukueleg vilje.

«Når du ferdes nordover gjennom Lappland titalls mil over fjellene, over vidstrakte myrer, når du i dagevis har reist om kapp med Lapplands store elver, kommer du til enden av kristenfolkets gamle leveområde, og foran deg åpner det seg et strandløst hav. Denne nordlige kyststripen, denne randsonen bakenfor det nordligste Lappland, er Ruija, og det åpne havet som skyller mot landets ytterkanter, Ruijahavet, er det fra gammelt av beryktede Ishavet.»

Slik opnar Samuli Paulaharju verket Ruijan suomalaisia, som på norsk har fått tittelen Kvenene – et folk ved Ishavet. Ruija er eit namn på Noreg, meir spesifikt den nordlege delen av Noreg som tusenvis av finske utvandrarar reiste til. På 1700-talet var det fyrst og fremst nytt jordbruksland som drog dei, ned i elvedalane og fjordbotnane; på 1800-talet byrja ei meir typisk arbeidsinnvandring, retta særleg mot fiskeværa og den nyetablerte gruveindustrien.

Det store kvenverket

Samuli Paulaharju (1875–1944) var sjølv ingen utvandrar, han kom frå Uleåborg og var utdanna førskulelærar og dauvstummelærar. Han hadde meisterbrev som møbelsnikkar og var ein dyktig teiknar. Men framfor alt var han folkeminnegranskar, lidenskapeleg interessert i den finske kulturen, og han la ned eit enormt arbeid på dette feltet, både innom og utom grensene for dagens Finland.

Etter kvart vart han museumsdirektør og fekk på tampen av livet eit æresprofessorat. Men noka høg stjerne mellom akademiske kollegaer hadde han aldri, til det var sakprosaen hans for skjønnlitterær i stilen – og kanskje er det nettopp difor han er ein svir å lesa.

Sentralt i forfattarskapen, som tel over tjue bøker, står den store forteljinga om folkevandringane til Noreg. Ruijan suomalaisia er rekna for ein klassikar i Finland, og i 1973 kom den svenske utgåva Finnmarkens folk, men fyrst i fjor låg verket føre på norsk.

Mikael Holmberg leia omsetjinga, godt hjelpt av Helge Huru og Jan Erik Kaplon. Holmberg vann forresten Bastianprisen i 2018 for ei nyomsetjing av det finske nasjonaleposet Kalevala til bokmål; interessant nok fekk Albert Lange Fliflet, nøyaktig 50 år tidlegare, same pris for omsetjinga av same verk til vesttelemål.

Kvenene – et folk ved Ishavet er tufta på fleire reiser som Paulaharju gjorde i Finnmark og Nord-Troms på 1920-talet. Han intervjua fleire hundre menneske, teikna natur, gjenstandar, bygningar, båtar – og fotograferte. Det enorme fotomaterialet utgjer ein unik dokumentasjon ikkje berre av den gamle kvenske kulturen, men av eit stykke Noreg der mykje gjekk tapt i flammane hausten 1944. Uvanleg for denne tida er det at mange bilete syner fram kvinner og born. For dette kan vi truleg takke Jenny, fødd Simelius, Paulaharjus kone og trufaste fylgjesvein.

Reisene gjekk både på kryss og tvers, men i bokverket er framstillinga gjord frå vest mot aust. Såleis har det seg at det litterære streiftoget byrjar i Yykeä, på norsk seier vi Lyngen, eit høveleg utgangspunkt: Skibotn har vore ein viktig marknadsplass i nord iallfall sidan 1600-talet, og med åra kom mange vandrande frå dei finske skogane ned hit.

Av områda i Nord-Troms får òg Nordreisa plass i verket, før Paulaharjus detaljrike prosa vandrar vidare inn i Finnmark, gjennom Alta, Porsanger og Tana heilt austover til Vardø og sjølve «kvenhovudstaden», som han blir kalla i dag, Vadsø eller Vesisaari. Kvenske bygder i Sør-Varanger, som Bugøynes eller Pykeija, populært kalla «Lille-Finland» eller «Pikku-Suomi», er heller ikkje gløymde.

Ein kven i kufte

For meg er det særleg naturleg å stoppe opp i kapittelet om Lakselv, der eg sjølv fekk mine fyrste røynsler med den kvenske kulturen. For nokre år sidan arbeidde eg som lærar i denne bygda, som på kvensk heiter Lemmijoki, og eg baud fram skrivetenestene mine for den norskspråklege samiske avisa Ságat.

Dei sende meg i veg for å skrive ein reportasje frå årsmøtet i Lakselvs kvenforeining, og med dette var det gjort: Kvenane har aldri sidan forlate livet mitt, og det balla berre ytterlegare på seg då det synte seg at den trønderske sambuaren min har kvenske anar frå Vadsø. I dag er eg til og med far til ein liten kven.

Frå stova vår i Lakselv såg vi rett mot den steile austsida av fjellområdet Neitama, på samisk Njeaiddán. Eit lite hundreår tidlegare fotograferte ekteparet Paulaharju kvenen Iivarin-Erkki mot same bakgrunn, «en fattig kvengubbe med en liten gård i Lakselv». Nokon vil kanskje stusse på klesdrakten hans, som ser ut til å vera ei kufte.

I dag tenkjer mange på kufta som eit utprega samisk symbol, men dette er ikkje alle kvenar like nøgde med, for opp gjennom åra har kufta definitivt vore mote mellom kvenar òg. I Porsanger er det elles ikkje uvanleg å rekne seg for ei salig blanding av dei tre «stammene»; mange har både norske, kvenske og samiske røter. Kommunen var forresten den fyrste i Noreg som vart offisielt trespråkleg.

Kapittelet om Lakselv illustrerer elles korleis Paulaharju aktivt nyttar segner og mytisk materiale i det han skriv. Her fortel han til dømes historia om korleis Tamsøya – kjend som eit eldorado for molteplukkarar – kom til Noreg. Som forfattaren poengterer, vil alle som vitjar denne øya nord i Porsangerfjorden, innsjå at ho umogleg kan høyre heime der ho ligg – til det er jordsmonnet for rikt. Årsaka: På Trollholmen, litt lenger inn i fjorden, stod ein gong to hekser og joika så kraftig at ein diger bit av England losna og flaut i veg nøyaktig dit dei ville ha han.

Det kan ha vore desse heksene som vart til stein, og som i dag står som underlege dolomittsøyler i Trollholmsund nær Kolvik i Porsanger. Alternativt var det nokre troll frå Karasjok-traktene som kom over fjellet trekkjande på store kister med gull, og som gjekk seg fast på morgonkvisten og ikkje kunne unngå soloppgangen. Om dette får dei lærde stridast.

Dei gamle

Når Paulaharju er ferdig med den geografiske gjennomgangen, fylgjer fleire kapittel av tematisk art. Han skriv om jordbruk og fiske, ikkje minst om dei kvenane som reiste opp mot polisen på fangst, han skriv om språket og lesekunsten og gudstrua. Heile vegen dokumenterer han slektene, kulturuttrykka og arbeidsformene han møter, og krydrar alt med målande skildringar av einskildmenneska og den barske naturen ikring dei.

Som lesar kan ein saktens la seg rive med av alle panegyriske skildringar av den enorme arbeidslysta og den sterke moralen mellom kvenane. Hadde det ikkje vore for dei, synest Paulaharju å meine, ville det knapt ha funnest jordbruk i Finnmark.

Men ser ein heile storverket under eitt, kan det òg melde seg nokre kritiske spørsmål. I ei bok frå 1920-talet er det påfallande at ingen sosiale spenningar kjem til overflata. I Finnmark fanst det til dømes mange kommunistar, men berre i eit dagboksnotat som ikkje har fått plass i det offisielle verket, nemner Jenny Paulaharju eit møte med «langhårede røde» i kvenbygda Skallelv i Varanger: Dei spurde ekteparet kvifor dei dreiv og fotograferte «gamlingar» når arbeidsfolk i Finland var drepne – eit tydeleg peik til den finske borgarkrigen i 1917, mellom dei raude og dei kvite.

Gamlingar, ja: Paulaharju kom gjerne tilbake til dei same heimane fleire gonger, han vart fortruleg med folk, og særleg var det dei gamle han valde å intervjue. Då boka frå reisene låg føre, og vart lesen med stor interesse mellom dei finskspråklege i Noreg, meinte mange at han hadde skrive ei bok for gamle menneske. Kva var det eigentleg han leita etter, den store etnografen, hjå desse gamle i Ruija?

Kulturtap

For å få nokre svar ringde eg til Einar Niemi, professor emeritus i historie ved Universitetet i Tromsø. Han kjem sjølv frå Salttjern eller Salttijärvi, ei kvenbygd rett aust for Vadsø, og møtte i barndommen mange som hugsa Paulaharju og vitjingane hans. Han framhevar at det å lesa Paulaharju i lys av samtida i heimlandet hans opnar nye dimensjonar ved verket.

1920- og 1930-talet var ei spesiell tid i Finland. Rask modernisering hadde endra det gamle jordbrukssamfunnet radikalt, og borgarkrigen var eit verkjande sår. Med utgangspunkt i ein slags kulturpessimisme, ei kjensle av at noko vesentleg i den finske kulturen var gått tapt, leita fleire folkeminnegranskarar etter noko «ekte» finsk, etter restar av svunnen stordom. Mange meinte at dette kunne finnast i reinast form hjå utanlandsfinnane, hjå dei som hadde reist til Amerika, Australia, Baltikum, Nord-Sverige – og Finnmark.

For Paulaharju handla det ikkje minst om språket. Den etter kvart infamøse «finne, feminist og forfatter» Sanna Sarromaa terga i fjor vinter på seg mange kvenar og kvensympatisørar då ho i ein kronikk karakteriserte kvensk som «en utdatert finsk dialekt» og meinte at kvenske born heller må få lære finsk.

Det skal ikkje stikkast under stol at det også mellom norske kvenar finst ulike syn på språkspørsmålet, men kvensk språk er verna av den europeiske minoritetsspråkpakta og har status som offisielt minoritetsspråk i Noreg, i lag med samisk, romanes og romani. I denne samanhengen kan det vera morosamt å vita at Paulaharju på ingen måte heldt språket mellom dei finske utvandrarane for mindreverdig: Han høyrde snarare ei gamal og betre form for finsk i Ruija, det ekte finske språket.

Ingen høge rop

Generelt låg kvenane lågt i tumultane i samtida. Norske styresmakter var svært merksame på den «storfinske» ideen som fanst i visse nasjonalistiske krinsar, især mellom akademikarar og studentar, tanken om eit Finland med utvida territoriale rettar, mellom anna nordover. «Petsamo-korridoren», som etter første verdskrigen sikra Finland ein avgrensa tilgang til Ishavet, gav berre vatn på mølla for radikale finlendarar.

I Noreg vart redsla for «den russiske fare» blanda i hop med redsla for «den finske fare»: Styresmaktene frykta at kvenane kunne bli ein femtekolonne i ein mogleg konflikt med Russland. Lojaliteten deira var slett ikkje teken for gjeven, og denne mistilliten gav næring til fornorskingspolitikken, som igjen gav næring til skam og mindreverdskjensler hjå kvenane.

Det var ikkje slik at kvenane jubla over å ha vorte heltar i Paulaharjus bok. Snarare møtte mange boka med sjenanse, andre med ei form for uro: Dei skjøna godt at verket kunne bli lese som forsvar for eit større Finland, og ville ikkje hamne i vanskar ved å bli assosierte med slike idear.

Vel å merke argumenterer ikkje Paulaharju for finsk ekspansjon. Kvenene – et folk ved Ishavet er snarare nesten melankolsk i tonen: Forfattaren veit at ei ny tid vil koma jamvel til landsmennene hans i det høge nord, og at den sanne finske kulturen heller ikkje her vil ha evig liv. At han ikkje provoserer ved å skrive politisk om desse spørsmåla, er truleg årsaka til at det offisielle Noreg ikkje reagerte nemneverdig på boka hans. Andre, meir uttalt agitatoriske finlendarar vart i same periode nekta tilgang til Noreg.

Paulaharju uttalar seg heller ikkje særleg kritisk om fornorskingsprosessane, noko mange i Finland gjorde på den tida. I dei nye folkeskulelovene av 1936 fjerna Stortinget høvet til å nytte finsk som hjelpespråk i skulen, medan det framleis ville vera mogleg å nytte samisk. Det kvenske skulle fullstendig utdefinerast som eigen kultur.

Ny bok på veg

Sjølv las eg Paulaharju for fyrste gong då eg arbeidde med eit føredrag om Lars Levi Læstadius. Den fromme religiøsiteten er ein kjerne i Paulaharjus framstilling av kvenane. I den lutherske ideen om at folk må få tilgang til kristendommen på morsmålet, fann dei kvenske læstadianarane godt grunnlag for å halde på språket sitt. Det at dei såleis ytte motstand mot den norske overmakta, kan ha styrkt oppfatninga deira av å vera sannare lutheranarar enn alle andre.

I teksten med det poetiske namnet «Kristus i Kamøyvær» fann eg eit levande augneblinksbilete av eit læstadiansk husmøte i Kamøyvær på Magerøya. Den læstadianske ånda kjendest nærare her enn i talrike leksikonartiklar om same emne. Jamvel frå denne utkanten der ei lita gruppe nordmenn, samar og kvenar ein sumarkveld sit samla kring ein Læstadius-postill, blir liner trekte attende til gamlelandet: «Men i det store Finland», seier den kvenske fiskaren Penjami Juuspi til forsamlinga, «der er det en stor hjord av troende.»

Eg lærte snart at «Kristus i Kamøyvær» er det siste kapittelet i boka Ruijan äärimmäisillä saarilla, som på svensk heiter På Finnmarkens yttersta öar. Ho kom i 1935 og er resultatet av seinare reiser Paulaharju gjorde i Finnmark, til «gløymde» kvenar i dei aller ytste kyststroka. Boka er enno ikkje gjeven ut på norsk, men det skal det snart bli endring på: Mikael Holmberg arbeider med ei omsetjing av dette verket òg.

Den 16. mars feirar kvenane i Noreg kvenfolkets dag. Fåe har gjort så mykje for å dokumentere kulturen deira som Samuli Paulaharju.

Erlend Skjetne

Erlend Skjetne er lærar og forfattar.