Dyreblodet flyt utover tuna på gardane i nedre Stjørdal ein novembermorgon i 1718. Gjennom natta har svenske soldatar slakta ned heile buskapane. Gardsfolk og ungar har prøvd å døyva dyreskrika ved å halda seg for øyra. No står dei ribba tilbake for vinterforråd, her som elles i dei trønderske flatbygdene. Heile hausten har karolinarane, Karl 12.s soldatar, herja og plyndra. Kornavlingane låg allereie flate og grøne av regnet, karolinarane tek resten. Gardar vert vandaliserte og brende ned, få dyr er igjen. Etter soldatane følger epidemiane. 6000 ligg døde tilbake.

Karolinarane lid samtidig sjølv, av matmangel, frost og sjukdom. Det er andre gong svenskane set seg fast i Noreg og går tom for forsyningar. To månadar seinare må dei bryta opp og marsjera over Tydalsfjella. Over 3000 frys i hel i den såkalla dødsmarsjen frå 12. til 14. januar.

Dette er likevel berre eit toppunkt på tjue år med nordeuropeisk dødeleg ferd, der fleire hundre tusen strauk med i eit fyrsteleg spel om makta ved Austersjøen. For nordmenn vara andre del av den store nordiske krigen frå 1709–1720, den lengste krigen Noreg har utkjempa – og truleg den verste.

Den 3. juli 1720 vart den svensk-danske fredsavtalen underteikna på Frederiksborg. Det var likevel tragedien i Tydalsfjella som vart merkedag i Danmark-Noreg i tiåra etterpå. Først vurderte staten å feira 11. desember, dagen då Karl 12. fall – svenskekongen som i gloriøse triumfar heldt på å erobra heile Nord-Europa, men som til slutt skusla bort svensk stormakt og møtte døden i ei simpel børsekule i gjørma ved Fredriksten festning. Men valet ville provosert svenskane. I ei tid då fotfolket vart unnt lite ære, var det langt meir diplomatisk å velja mannefallet i snødrevet som jubeldag.

Maktbalanse

Den store nordiske krigen var ein logisk konsekvens av Westfalen-systemet etter trettiårskrigen. Land fann ikkje lenger saman etter religiøse skiljeliner, men danna stadig nye samband for å halda kvarandre i sjakk. Med alliansar på plass gjekk ein så til 1700-talsforma av preemptive strike, åtak for å hindra at motparten ekspanderte. Slik skapte systemet heller stadig nye krigar enn fred, men òg maktbalanse, som hindra store grenseendringar.

Stormaktene hadde difor stansa Sverige i å utradera Danmark-Noreg. I våpenkviler talde kjøtvekta, så då Danmark-Noreg etter fleire tidlegare landtap faktisk gjenerobra Bohuslän i Gyldenløvefeiden (1675–1679), tvinga Frankrike dei til å trekka seg ut. Danskekongen søkte dermed mot Ludvig 14., men Frankrike var ei skrantande stormakt. I staden hjelpte nye fiendar, Nederland og England, Karl 12. med å kringsetta København i 1700. Byen overlevde berre fordi Fredrik 4. straks trygla om fred. Så vart stormaktene opptekne med den spanske arvefølgjekrigen (1701–1713). Nord-Europa fekk kriga i fred.

Maktstaten

Maktbalansen kravde veldige militære investeringar. Adelen nytta derimot stillinga si i statsstyret til å motverka store økonomiske bidrag, i Danmark-Noreg nekta dei all form for skattlegging. Samtidig opponerte riksråda mot nye krigar. Men både den svenske (1682) og den danske (1660) kongen gjorde seg så einveldige. Krigsmotstanden vart utmanøvrert, og adelen måtte føya seg. Norden vart gjennommilitarisert, danskekongen nytta 90 prosent av statsbudsjettet på opprusting.

Dei største byrdene vart likevel lagde på folket. I krigstid kom det stadige ekstraskattar som i fred gjerne vart gjorde permanente. Samla steig skattenivået kraftig. Nye skattar kom ofte som flat skatt, så småkårsfolk vart sterkt råka. I 1711 skreiv Fredrik 4. ut skatt for alle som hadde sko.

I den store nordiske krigen kulminerte skatteauken, i Danmark-Noreg steig skattane med 50 prosent. Midlane vart likevel nytta mest i Danmark, så om norske bønder vart utarma, stod forsvaret av Noreg veikt.

Folkelege piner

Den store nordiske krigen fortel om eit folk i kneståande. Enormt mange var utskrivne, ein tredel av alle vaksne menn, om vi går ut frå regionale tal. Årskull på årskull med arbeidsføre menn måtte forlata garden, og mange som vart igjen, måtte utføra pliktarbeid. Mange gardbrukarar vende sterkt skadde heim, hordar med arbeidskarar stakk av med utanlandske handelsskuter. Kvinnene klarte knappast halda gardsdrifta oppe, endå mindre fordi hestane vart rekvirerte og slitne ut. Næringslivet blødde med. Mest heile handelsflåten gjekk tapt, det tok to mannsaldrar å byggja han opp igjen.

Dødstala i krigen er ukjende, for mange deserterte under trugsmål om dødsstraff. Sluttar vi frå tapstala i Bergen, kan vi gå ut frå at halvparten strauk med, samla over 20.000. Fattige soldatar hadde berre kleda dei gjekk i, og fraus i hel i fillene. Sivile dødstal var endå høgare, for flekktyfus, koppar og dysenteri herja i fotspora til soldatane. Sjølv om vi er forsiktige, kan vi rekna med at 10 prosent av alle nordmenn døydde. No, i koronafrykta, kan vi jo tenka oss ei verd der 1500 gonger så mange døyr av epidemiar. Endå høgare var dødstala over Kjølen: 200.000 svenske og finske soldatar fall i kamp, 100.000 døydde av sjukdom.

Syndfloda

Årsakene til krigen var erobringstrong, men folk fekk ei anna forklaring: Synda var blitt for sterk og hadde vekt Guds straffande vreide. I alt elendet fekk folk slik ansvaret velta over på seg sjølv, eineveldets faste oppskrift på å pulverisera politisk ansvar og kua undersåttane til lydnad. Då krigen endeleg enda i 1720, skulle prestane i Noreg så formidla at det var ein «grundløs Barmhjertighed». Etter elleve år med blodslit måtte folk altså ikkje feira freden for mykje, dei hadde ikkje fortent han. Då freden vara ved ut 1700-talet, vart folk trua med krigane på kontinentet: Nordmenn kom til å bli straffa, for dei var ikkje det spor betre enn dei europeiske brørne sine.

Samtidig vart utviklinga i den store nordiske krigen, med svært store skadar på liv og hus, vridd til lovtale. Gud vart takka for å ha verna om rika og for å ha «beteede os en Frelse efter den anden». Denne miskunna kom av det gode forholdet han hadde til krona: «Dit [Guds] Sværd følger med Hans Kongel. Majestets Sværd, og Seyeren bliver paa hans Side!» Slik var dansk-norsk propaganda på byrjinga av 1700-talet: Folket medverka alltid destruktivt og måtte prisa seg lukkeleg over å ha ein gudsverna konge som redda dei.

Gløymd krig

Den store nordiske krigen var ei mørk sky over Noreg gjennom heile 1700-talet. Samtidig var han ikkje berre ufatteleg dødeleg og pinefull: Med han kulminerte 150 konfliktår i Norden, der autoritære leiarar i ei rekke krigar hadde kasta folket på bålet i si eiga revansjelyst. I alt elendet vart freden i Frederiksborg morgonrauden for dei nordiske fredsnasjonane.

I dag er krigen likevel lite påakta, knapt vigd offentleg merksemd, langt frå nokon heilaftans TV-kveld eller plass i kongelege nyttårstalar. Ein er kanskje sin eigen krig nærmast, men over to generasjonar etter den såkalla «krigen», der folketalet i Noreg steig med 4 prosent, kan vi òg kosta på oss ei historisk perspektiv. 300 år etter at smerteropa stilna, fortener ofra frå den botnlause krigen i 1700–1720 å bli minte på verdig vis.

Øystein Lydik Idsø Viken

Øystein Lydik Idsø Viken er historikar.