Lytt til artikkelen

Det Folk, som fyrr i Myrker sat

Og Daudens djupe Skygge

Og sukkad i den lange Natt

So saart um Ljos og Hygge:

Dei saago braadt ein Dag

Med ukjent herlegt Lag

Ei Morgonstjerna rann,

Som lyste vidt um Land

Med Sumar og med Sæla.

Denne julesongen var det ingen som song no i jula. Det var ikkje så mange som la merke til songen da han blei publisert for 150 år sidan heller. Men det vesle anonyme heftet på dårleg papir der dette verset stod på første tekstsida, skulle vise seg å vere «ei Vendebok i vaart theologiske Bokrike».

Han fekk rett der, Aasmund Olavsson Vinje. Det var han som skreiv den første av dei få bokmeldingane av Nokre Salmar. Gamle og nye, den siste utgivinga i første årgangen med litteratur frå bokklubben «Det norske Samlag», som var skipa året før, i 1868. Opphavsmannen til salmesamlinga var anonym, men Vinje og andre innvigde visste at det var nordlendingen Elias Blix (1836–1902) som stod bak dei fire originaltekstane og dei ni gjendiktingane av kjende og kjære tyske og danske salmar.

For 150 år sidan song norske kyrkjelydar enno frå ei av tre danske salmebøker. Kingos salmebok frå 1699, Guldbergs frå 1778 og Evangelisk-christelig Salmebog frå 1799 delte riket mellom seg. «Salmeboknauda» hadde vore diskusjonstema i årevis, med varierande argument: upraktisk, utdatert, uevangelisk eller unorsk. Løysinga var nær. Hausten 1869 blei Magnus Brostrup Landstads Kirkesalmebog autorisert til bruk i Den norske kyrkja, etter 17 års forarbeid. Produksjonen tok enno si tid. Kalenderen skulle vise 1870 før folk kunne få tak i denne første norske offisielle salmeboka, så den formelle 150-årsmarkeringa for norsk kyrkjesong kjem først i 2020. Men kyrkjefolk og målfolk har gode grunnar til å begynne feiringa alt i år; Nokre Salmar er i seg sjølv ei feiring verd.

Ei norsk salmebok var ikkje berre ei kyrkjeleg sak, det var eit kulturpolitisk prosjekt av nasjonal interesse. Eit sentralt spørsmål for den unge norske nasjonalstaten var korleis eit eige norsk skriftspråk skulle sjå ut. Midt på 1800-talet lanserte Knud Knudsen og Ivar Aasen samtidig kvar sine språklege program. Knudsen ville ta utgangspunkt i dansk og innføre typisk norske lydmønster, ord og bøyingsformer. Aasen ville gå meir radikalt til verks og skape ein landsmålsnormal på grunnlag av dei ulike dialektane som faktisk blei tala i Noreg. Dette er bakgrunnen for dei to varietetane av norsk språk som vi i dag kallar bokmål og nynorsk. Landstad nytta Aasen som språkkonsulent, men følgde Knudsens program. Rettare sagt: Han prøvde. Mange av framlegga hans til særnorske vendingar blei luka ut i løpet av den omfattande godkjenningsprosessen, og resultatet blei nok meir dansk enn Landstad eigentleg ønskte.

Det var her Nokre Salmar kom inn som eit friskt pust og attpåtil kom Landstads salmebok i forkjøpet. Blix skreiv på landsmål, eit skriftspråk som enno var på eksperimentstadiet. Ivar Aasen hadde sjølv skrive tekstar og omsetjingar i mange sjangrar for å prøve ut om den nye språkforma kunne fungere som eit fullverdig kulturspråk. Men det religiøse feltet burde vente, meinte han, fordi tyngda av tradisjonen gjorde at konservatismen sat djupast her. Nokre Salmar skulle snart vise Aasen at han hadde vore for forsiktig. Alt i 1870 kom eit nytt hefte, og i 1875 eit tredje. No hadde salmediktaren funne forma si. «No koma Guds englar», «No livnar det i lundar» og «Med Jesus vil eg fara» er framleis mellom dei mest kjende og brukte norske salmane.

Frå ein beskjeden start etablerte Blix-salmane raskt ein solid posisjon. Samla og utvida utgåver av Nokre Salmar kom i 1883 og 1891. No hadde boka vakse til ei fullverdig salmebok med 150 nummer som dekte alle søn- og helgedagar i kyrkjeåret, og i 1892 blei ho formelt godkjent som salmeboktillegg. Dei kyrkjelydane som ønskte det, kunne frå no av bruke salmar på landsmål i gudstenesta. I 1900 kom det enda 50 salmar frå Blix si hand i Salmar og Songar. I Landstads reviderte salmebok frå 1926 er mange av Blix-salmane tekne inn, enda fleire i Nynorsk salmebok frå året før. I Norsk salmebok frå 1985 var Blix den opphavsmannen som hadde flest tekstar med, om ein reknar både originaltekstar og gjendiktingar. I den nyaste salmeboka frå 2013 er han rett nok forbigått av Svein Ellingsen, men framleis rikt representert.

I den nasjonaldemokratiske Venstre-rørsla var det stor velvilje for målsaka. I åra etter 1900 blei Blix-salmane ein plogspiss for nynorsken i mange lokalsamfunn, slik mellom andre Per Halse og Ottar Grepstad har vist. Mange stader finn ein eit tretrinnsmønster: Først vedtar kyrkjelyden å innføre Nokre Salmar som salmeboktillegg. Så vedtar skolekretsen nynorsk som hovudmål i opplæringa. Til sist vedtar kommunen nynorsk som administrasjonsspråk.

Politiske vindar var likevel ikkje den viktigaste faktoren for utbreiinga av nynorsk salmesong. Kvaliteten på tekstane spelte ei større rolle. Og særleg finst det vitnemål om korleis den nynorske språkforma gav folk eit nytt trusuttrykk som ein kunne identifisere seg med og kjenne som sitt eige. «Det var som eg sa ordi sjølv», er ei ofte sitert utsegn frå ein persons første møte med Blix-salmane. I «No livnar det i lundar», som opphavleg hadde den vakre tittelen «Gudleg Vaarsong», koplar Blix sjølv denne språklege oppvakninga til våren og til pinseunderet:

So sende Gud sin Ande

Som Dogg paa turre Jord.

Daa vaknad Liv i Lande,

Daa grøddest vænt Guds Ord.

Daa er det sæle Tider

Fyr Kristi Kyrkjegrunn,

Daa lauvast det i Lider,

Daa livnar det i Lund.

Daa ljosnar det i Landet

Fraa Fjell og ned til Fjord.

Daa losnar Tungebandet,

Daa kved Guds Folk i Kor.

Etter 150 år må vi snu Aasens analyse på hovudet: Den norske kyrkja har vist seg å vere målrørslas største suksess. I forsamlingane til folkekyrkja syng ein frå ei salmebok der nær 40 prosent av tekstane er skrivne på nynorsk. Og «No livnar det i lundar» er ein like sjølvsagt del av repertoaret i Frogner kyrkje på Oslos vestkant som i Førde i Sogn og Fjordane.

Anders Aschim

Anders Aschim er professor i religion, livssyn og etikk ved Høgskolen i Innlandet.