Den småskala grønsak- og potetdyrkinga som for nokre tiår sidan føregjekk på alle småbruk og hageflekkar, er i dag stort sett borte. I dag har dei fleste av oss grønsaklageret i plastboksen nedst i kjøleskapet.

Før nytta mange jordkjellar, eller potetkjellar, ein frittliggande kuppelforma steinkonstruksjon dekt med torv. Mange vil vite at desse jordkjellarane har vore nytta til frostfri lagring av grønsaker og poteter heilt opp til vår tid. Du kan sjå desse igloforma, graskledde bygningane anten frittliggande eller dels gravne inn i bakken, ikkje ulikt husa til hobbitane frå Ringenes herre-filmane.

Felles for dei fleste jordkjellarane er at dei har doble dører, ei ytterdør og ei innerdør, for ekstra isolasjon i dei kaldaste periodane. I taket er det alltid ein luftekanal, eller ljore, slik at ein kan regulere luftfukt og temperatur gjennom dei ulike årstidene. Dette vart gjort ved at ein la over ei steinhelle for tetting eller la denne til sides for lufting.

Gode lagringsforhold

Jordkjellaren står rett på bakken utan isolasjon eller plate mot jorda, men gjerne med heller til golv. Med stein som berande konstruksjon og med jord og torv som isolasjon og tekking, gjev dette svært gode forhold for lagring av grønsaker. Optimale lagringsforhold for til dømes poteter og gulrøter er ein temperatur mellom 2–7 grader og luftfukt mellom 70 og 90 prosent.

Om du stikk hovudet inn i ein slik kjellar og rettar lommelykta mot taket, vil du truleg legge merke til kvite kokongar og ganske store edderkoppar. Desse kjellaredderkoppane (Meta menardi) blir sagde å vere indikatorar på at kjellaren fungerer som han skal, sidan dei trivst best med høg luftfukt og låg temperatur – akkurat som grønsakene.

Ein tradisjonell jordkjellar blir bygd av materiale på staden, etterlèt seg svært lite klimaavtrykk under oppføring og har heller ingen driftskostnadar. Ikkje eingong logistikk eller transportkostnadar treng ein tenke på når lageret ligg rett ved der potetene blir dyrka.

Kvardagskulturminne

Det er ikkje gjennomført noka registrering av kor mange som finst her til lands, men det er gjort overslag i samband med ulike kulturminneregistreringar i kjerneområda for jordkjellarane, som strekker seg frå Karmøy i sør til Gulen i nord. Berre på Karmøy er det registret over 400, og vi veit at tettleiken er om lag like stor i dei andre kystkommunane.

Det var ein jordkjellarar på nesten kvar gard, somme stader til og med to. Dette seier noko om omfanget av eit typisk kvardagskulturminne, og kva det har hatt å seie for dagleglivet til fleire generasjonar, noko som står i kontrast til merksemda jordkjellarane har fått til no.

Finslipt kunnskap

Den vestnorske jordkjellaren er godt dokumentert i samband med både restaurering, flytting og bygging, slik at vi er godt kjende med materialbruk og byggemåte. Verre var det då Museumssenteret i Hordaland og Norsk håndverksinstitutt skulle dokumentere bruken av jordkjellaren. Det viste seg at ein var ute i tolvte time, for nesten ingen bruker jordkjellarane sine lenger.

Vi var ute etter å dokumentere den finslipte kunnskapen, akkumulert gjennom fleire generasjonar, om regulering av luftfukt og temperatur og om korleis dei ulike grønsakene skulle lagrast. Nær sagt ingen av kjellarane ein ser i landskapet i kyststroka på Vestlandet, er i bruk lenger. Trass i dette var vi heldige og fann nokre informantar, slik at det vart samla nok informasjon til tre filmar om tradisjon og bruk av jordkjellarar. Filmane, som vart laga av Siri Linn Brandsøy, er tilgjengelege på YouTube om du søker etter Potekjellaren – eit portrett.

Når tok ein til å nytte jordkjellarar her til lands? I kjerneområda eg nemnde, seier ein ikkje jordkjellar, men potetkjellar eller potekjellar, og det er gjengs oppfatning at denne konstruksjonen har med poteta å gjere. Det har han utvilsamt, men fanst det slike bygningar før potetene kom? Mest truleg gjorde det det. Ser vi på utskiftingskart frå andre halvdel av 1800-talet, er det svært tett med jordkjellarar, men om alle desse hadde blitt oppførte i samband med introduksjonen av poteta, veit vi ikkje.

Det var ikkje vanleg å ha kjellar under husa før ut på 1800-talet, og ei eller anna form for frostfritt kjølelager må ein ha hatt. Det var behov for frostfri lagring av neper, lauk, erter og andre grønsaker lenge før poteta kom.

Kuppelform

Når desse jordkjellarane har fått ei slik homogen form – kuppelform og relativt like i storleik – kan det ha ulike årsaker. Utetter 1600–1700-talet var det i kjerneområda for jordkjellarane mest ikkje skog på grunn av uthogging. Difor var tømmer dyrt og vanskeleg tilgjengeleg. Stein representerte derimot ein uavgrensa ressurs som alle hadde tilgang til, og det var difor bokstaveleg talt nærliggande å gripe til stein når ein skulle bygge ein slik konstruksjon. Likevel kan ein undrast over kvifor dei vart bygde så like overalt. Det var ikkje nødvendig å bygge dei kuppelforma, sirkulære eller ovale, men likevel har dei fleste kjellarane blitt bygde slik, med nokre få unntak.

Då ein frå midten av 1800-talet, i samband med utskiftinga, for alvor tok til å bygge hus med kjellar, forsvann bruken av jordkjellarane litt etter kvart. Lagringa av poteter og grønsaker føregjekk no inne i kjellaren i det nye huset. I somme tilfelle vart steinen i den gamle jordkjellaren jamvel nytta til kjellarmur i det nye huset.

Renessanse

I dag er det svært få som nyttar jordkjellaren på tradisjonelt vis her i landet, trass i at han på verdsbasis er i ferd med å få ein renessanse, særleg i sjølvbergarkrinsar. Det blir gitt ut bøker om bygging og bruk av jordkjellarar i fleire land, men særleg i USA, Canada og Europa er dette populært. På Facebook finst fleire jordkjellargrupper med ulik vinkling og fokus. Det blir jamvel produsert jordkjellarar både i glasfiber og i betong som ein kan få kjøpt og grave ned i hagen sjølv. Dette tyder på ei aukande interesse for å kunne lagre mat over lengre tid, uavhengig av eksterne energikjelder.

Så lenge ein har dyrka grønsaker, har folk prøvd å finne gode lagringsmetodar. Det skal ikkje fryse, ikkje vere for varmt, og luftfuktprosenten må vere akkurat passe. Med elektrisiteten opna det seg nye måtar å regulere klimaet på i lagerhallane. I dag er nær sagt all lagring av grønsaker basert på klimaregulering som er avhengig av elektrisitet. Når straumen blir for dyr og det representerer tap for bøndene å lagre grønsakene over vinteren, blir løysinga å destruere grønsakene eller å la dei rotne på rot.

Det er då det kjennest rett å peike på jordkjellaren. Ikkje for at ein skal tilbake til 1800-talet, eller for at alle skal bli sjølvbergarar med eigen jordkjellar, men for å løfte fram eit kulturminne som har hatt ein svært viktig funksjon, og som kan fungere som eit monument over sjølvforsyning.

Arild Sætre

Arild Sætre er bygningsvernkonsulent i Museumssenteret i Hordaland.