Hilde Vesaas

hilde.vesaas@gmail.com

Bodø, mai 1940: Ein ung mann, slank og mørk i håret, står på kaia i den lyse vårnatta og ser ut over den øydelagde byen. Han har akkurat gått av hurtigruta som kom frå Trondheim, etter tre slitsame døgn på reise. Ein mann kjem og spør kvar han har tenkt seg. På det halvåret han har vore i Noreg, har han alt lært seg litt av språket, og kan svare:

– Rønvik mentalsjukehus.

Nordmannen stirer litt skremd på den framande og bed han om å bli der han er, han skal få tak i ein bil. På veg til sjukehuset tek han mot til seg og spør kvifor passasjeren vil på mentalsjukehus.

– Eg skal vere lege der, er svaret.

Han med bilen kikkar undersøkande på passasjeren. Då dei kjem fram til sjukehuset, går han inn og fortel han at han har ein utlending i bilen som seier han er lege. Kan det vere rett?

På Rønvik mentalsjukehus har dei ikkje tid til spekulasjonar, dei har hendene fulle frå før. Her vrimlar det av sjukehuspersonell som prøver å finne fram i kaoset og hjelpe alle dei skadde. Bodø er sundbomba, og hovudsjukehuset er evakuert hit.

Til slutt blir den framande sleppt inn på eit venterom. Når overlegen kjem forbi, reiser han seg.

– Eg er doktor Eitinger.

– Gler meg, svarar overlegen, går vidare inn på eit kontor og lukkar døra.

Eitinger går forsiktig etter og held på sitt. Han er rett mann på rett plass. Omsider blir overlegen overtydd, men er framleis ikkje heilt nøgd:

– De skulle jo ha vore her for fleire veker sidan!

Flukt eller emigrasjon

Slik var møtet med Bodø og sjukehuset der Leo Joshua Eitinger for første gong skulle praktisere som lege i Noreg.

«Shua», som han heitte blant vener, var fødd inn i ein jødisk familie i ein liten by i Tsjekkia i 1912. Medisinarutdanninga tok han ved det store Masaryk-universitetet i Brno. Våren 1939 vart Praha invadert av Hitler, dei tsjekkiske områda Böhmen og Mähren vart tyske protektorat. Eitinger vart kalla ut i kamphandlingar og deltok i saniteten ved ein front på ein flyplass i Slovakia. Det regna tyske bomber. Alle på flyplassen storma rundt mellom brakkene for å kome i skjul. Fleire av kollegaene til Eitinger vart råka, sjølv klara han seg som ved eit under.

Snart vart det klart for alle jødar i Tsjekkoslovakia at vegen til overleving gjekk gjennom flukt eller emigrasjon. Som engasjert i menneskerettsarbeid kom Eitinger i kontakt med folk som samarbeidde med den norske flyktningorganisasjonen Nansenhjelpen.

Odd Nansen og Tove Filseth dreiv eit utrøytteleg arbeid for å hjelpe folk som måtte kome seg unna krigen og nazistane. Vinteren og våren 1939 var dei stasjonerte i Praha, og dei prøvde å få den unge legen ut. Styresmaktene ville ikkje gje Eitinger visum. Som mange andre prøvde han då i desperasjon å flykte over til Polen, men vart stansa på grensa. Først i november 1939 greidde Nansenhjelpen å få han til Noreg. Han reiste med eit lite barn, ein nevø. Dei reiste frå ein stor familieflokk i Tsjekkia. Forutan éi syster skulle Eitinger miste alle saman.

Tru på mennesket

«Tar du opp i deg det onde du møter hver dag, visner du. Men hvis du gjør noe for å se det gode, kan du en dag komme til å blomstre».

Sitatet er frå byrjinga av En flyktning finner sitt land, boka der Max Tau skildrar barndomen heime i Schlesien, eit område som då høyrde til Tyskland, no Polen. Der vart Tau fødd i 1897. Heimen og miljøet han vaks opp i, var prega av toleranse og frisinn, ein «symbiose mellom det tyske og det jødiske». I Berlin tok han doktorgrad i filosofi. Han fekk arbeid i et stort forlag og var litteraturkritikar. Han gjorde mykje for forfattarar som Olav Duun og Sigrid Undset i Tyskland og fekk fleire norske vener – forfattarar og forleggarar som skulle bli avgjerande kontaktar då nazistane tok makta i heimlandet hans. Med hjelp frå Tore Hamsun og Bjørn Bjørnson fekk Max Tau innreise og opphald i Noreg.

I boka om flyktningtilværet skildrar han einsemda og heimløysa som råkar alle som lever i eksil, men legg meir vekt på varmen og venskapa han fann i det nye landet.

Ei tid budde Max i ei leilegheit i Bygdøy allé. I dette strøket var fleire flyktningar samla, også Leo Eitinger. Tsjekkaren og tyskaren fann saman om felles begeistring for forfattarar og filosofar som Karel Capek og Martin Buber. Dei vart ei gruppe vener i Oslo, jødar og norske, som støtta kvarandre.

Framand i Noreg

For Leo Eitinger vart legekarrieren i Bodø kortvarig. 25. september 1940 vart det forbode for alle jødar å praktisere noko yrke i Noreg. Kvar skulle han no ta vegen, aleine, i stor fare og utan arbeid? På Nesjestranda utanfor Molde hadde fleire av dei jødane Eitinger hadde kome saman med frå Tsjekkoslovakia, funne ei hamn. Dei var ei gruppe på rundt ti personar – vaksne, ungdommar og barn. Lokalbefolkninga hadde teke varmt imot dei. Barna vart tekne inn på skulen, dei vaksne arbeidde på sagbruket.

Flyktningane stakk seg tydeleg ut i det vesle lokalsamfunnet, og i midten av mars 1942 vart fleire av dei sirkla inn av Gestapo. Leo Etinger og Robert Weinstein delte celle i fengselet i Ålesund. Dei to tsjekkarane prøvde å få tida til å gå med å spele sjakk med ørsmå figurar som dei skar ut av såpe og brødrestar. Kvar dag vart dei truga ut i gatene i Ålesund for å moke snø. Framleis møtte dei menneskeleg varme, snille ålesundarar som greidde å snike til dei litt mat.

Etter femti dagar vart dei førte til Trondheim, og her vart skruen stramma til. I Vollan fengsel delte fem fangar celler meinte for éin. Mishandling var regelen meir enn unnataket. Neste stoppestad vart endå verre. På Falstad vart Eitinger offer for særleg brutal handsaming, kanskje fordi han var lege. Jødar med utdanning var dei mest hata. Han fekk hjartetrøbbel og eit hissig anfall av skarlaksfeber. Det rakk å bli kritisk før han endeleg vart lagd inn på sjukehus. Han berga livet – igjen. Det var kanskje bra at han ikkje visste kva for helvete han hadde i vente.

Til Sverige

Max Tau heldt seg i Oslo gjennom 1941 og til hausten 1942, sjølv om mange av venene var arresterte eller reist til Sverige. Han hadde blitt så glad i Noreg og nordmennene. Måtte han verkeleg dra? Under aksjonen 26. oktober 1942 kom politiet fleire gonger på døra hans. Som ved eit under var han ikkje heime. Ein dag han kom inn på restaurant Blom, gjekk han rett på to gode vener. Dei stirte stygt på Max og lurte på kva i all verda han gjorde på open gate, midt på dagen i Oslo sentrum. Han måtte sjå å ha seg ut av landet – på timen! Angsten i auga deira gjorde at alvoret endeleg gjekk opp for Max.

Hos Ferdinand Gjerdrum, advokaten og motstandsmannen som skulle bli skoten på Akershus heilt på tampen av krigen, fann han dekning. Gjerdrum var svogeren til Tove Filseth, som skulle bli ei særs viktig kvinne i Max’ liv.

Forleggar og bokhandlar Johan Grundt Tanum såg innom kvar kveld for å setje mot i venen og kollegaen. Han eigde eit hus nær svenskegrensa der flyktningar kunne overnatte undervegs, og endeleg ein dag kunne dei køyre ut av Oslo. Det gjekk mot nord og aust, med kurs mot Rømskog. Max sat inne i bilen ved sida av Tanum, som røykte utan stans, det var heilt grått inne i kupeen. Max skjønte seinare at det var så ingen skulle sjå kven som sat i bilen.

Turen gjekk over den farlege Fetsundbrua over Glomma og vidare til Bjørkelangen. Der støtte dei på ein kontroll, men kom seg gjennom.

Endeleg når dei ei seter langt inne i skogen for å sove nokre timar. Midt på natta blir Max vekt. Er det no dei skal over grensa? Nei, han skal berre legge seg på eit anna rom. Det blir ikkje sagt kvifor. Om morgonen får han vite at det var skyting og uro i området, dei måtte gøyme han ein annan stad i huset. No hastar det med å kome over grensa.

Dei traskar i veg i den mørke skogen. Max er ikkje nokon vandringsmann, losane ber ryggsekken og vinterfrakken hans. Det regnar, dei blir kliss våte og kalde i den svarte seinhaustnatta. Med eitt får Max beskjed om å springe, han halsar gjennom skogen så godt han maktar. Like etter må dei stanse og vente, stå heilt i ro og vere så stille som råd. Deretter småspringe på nytt. Er det nokon etter dei? Litteraten blir temmeleg utsliten. Losane tek sjansen på å tenne opp eit bål, flyktningen må få varmen i seg, kvile litt. Når dei vel har sett seg ned, lener ein av kjentmennene seg fram mot Max, som trur han vil kviskre han ein ny instruks i øyra. Losen sprekk opp i ein smil, før han ropar i triumf:

– De er berga! Vi er i Sverige!

Max omfamnar båe to og spør kva i all verda han kan gjere til gjengjeld.

– Kome attende til Noreg, er svaret.

I juni 1946 vende Max Tau attende til Oslo, i følgje med ho han nettopp hadde gifta seg med: Tove Filseth, no Tove Tau.

Auschwitz

Leo Eitinger vart deportert med «Gotenland» og kom til Auschwitz 3. mars 1943. Kvar dag døydde minst 400 menneske her, anten gassa i hel eller knekte av sjukdom, mishandling og underernæring. Fangane vart sende ut på hardt kroppsarbeid i iskaldt vêr i tynne og ofte fuktige klede. Det var altfor lite mat, og den som er svolten, frys dess meir. I tillegg kom all den umenneskelege handsaminga frå vaktene, den vilkårlege drepinga, skota, slaga, sparka. Over heile området låg røyken frå krematoria. Planen var at alle i leirane, ikkje berre dei som vart sende rett i gasskammera, skulle døy.

Leo Eitinger får arbeid på skrivestova på sjukehuset. Han skal forfalske dødsattestar for fangar som var «skotne under flukt». I røynda var dei skotne heilt vilkårleg og oftast etter grov mishandling. Pasientane – med difteri, tyfus og mange slags beinbrot, lungebetennelse og diaré – vart stabla minst to og to i tronge køyer i fleire etasjar. På utsida stod likvognene klare. Lika vart slengde opp og stabla i lag, mange gonger om dagen. Rett ved låg den berykta «blokk 10», der doktor Mengele og andre legar utførte grufulle medisinske eksperiment.

Etter kvart fann Leo Eitinger ut korleis han kunne berge vitet og samstundes redde menneskeliv. Om han gøymde pasientar, slapp dei å bli sende attende til det kroppsarbeidet som snart ville knekke dei. Andre kunne han hjelpe ved å fabrikkere falske sjukdomshistorier og dødsattestar. Han greidde å lure systemet i denne vanvitige dødsmaskina, heile tida med stor risiko for eige liv.

Éin gong fekk han inn ein ung, ungarsk gut som pasient. Beinet skulle amputerast. Guten gret og trygla legen om å berge beinet. Eitinger berga både beinet og livet hans. Førti år seinare sat Leo Eitinger i salen då denne ungararen fekk Nobels fredspris for engasjementet sitt mot urettvise og all slags diskriminering. Namnet hans var Elie Wiesel.

Då russarane rykte fram mot Auschwitz vinteren 1944–45, fekk nazistane panikk. 10.000 fangar vart jaga ut på dødsmarsj. Neste stopp var Buchenwald konsentrasjonsleir. Tyskarane ville slette spora av dei ufatteleg grufulle handlingane sine og bestemte at alle i leiren skulle drepast. Nok ein gong greidde den snarrådige Eitinger å berge livet. Han skreiv sin eigen dødsattest, datert 6. april 1945. Like etter vart leiren frigjord av amerikanarane. Av dei 158 jødane frå Noreg som hadde blitt deporterte samtidig med Eitinger, var han ein av seks overlevande.

Både Max Tau og Leo Eitinger mista menneska som stod dei aller nærast i livet. Dei fekk svekt helse og mange tapte arbeidsår. Erfaringane var vanskeleg å dele med andre som ikkje hadde vore gjennom det same. Likevel hadde dei ikkje mista trua på dei gode kreftene i mennesket. I alle åra etter krigen talte og skreiv dei båe for forsoning og fred – Max Tau i ei rekkje bøker, i tillegg til at han grunnla eit eige «fredsbibliotek». Eitinger vart ein av Noregs fremste psykiatrar.