Birger Amundsen

redaksjonen@dagogtid.no

Det kviler eit vemod over gruvebyen. Ein ser det i augo på folk. Sjølv om ingen vil snakke om krigen, har han sett sine spor. Mange har reist, og fleire vil følgje etter. For få år sidan budde nærare 600 menneske i Barentsburg. I dag er talet 340.

– Du you hate me, seier ho med sitt blåaste blikk.

Eg møter ho ved kulturhuset, i sentrum av den russiske kolbyen på Svalbard. Det var noko med skikkelsen der ho kom gåande. Sola strålar frå skyfri himmel, det er skarp kulde og bitande kald austleg vind. Eit lite nikk og eit stillferdig «hello» hadde fått oss til å stogge. Ho snakkar haltande engelsk og fortel at ho er russisk. Det var etter at eg hadde presentert meg og sagt kor eg kom frå, at ho spurde, og eg utbraut «what?».

– Do you hate me, gjentek ho.

– No, I don’t hate you. Why should I?

Ho har trekt hetta på jakka over hovudet og snørt til. Det gjer ansiktet mindre og augo større.

Vi snakkar om krigen, ho fortel at ho skjemmest over å vere russisk, at krigen gneg og gjer ho søvnlaus. Ho har aldri vore interessert i politikk. Ho vil berre leve livet sitt i fred. Hun nemner ikkje Putin med namn, ho kallar han «this person», og seier at denne mannen ikkje tenkjer på konsekvensen av det han har sett i gang, og korleis det går ut over folk.

– Det er ikkje berre det ukrainske folket som lir, det gjer også unge russarar.

Eg vel å kalle ho Anja. Ho fortset oppover mot dei ruvande bustadblokkene og passerer bysten av Lenin der han framleis står og skodar mot sør.

Eg er einaste gjest på hotellet, etter at fleire av turistbedriftene i Longyearbyen har valt å boikotte den russiske busetnaden. På TV er det Putin i alle kanalar, berre avbroten av utanriksminister Lavrov. Eg veit kva Lavrov seier, utan å kunne russisk. Etter å ha opptredd som humørfylt og omgjengeleg statsmann i mange år, er han no redusert til Putins bryske bulldogg som utan vidare lirar av seg dei etter kvart så kjende løgnene.

Eg minnest også den gongen Sergej Narysjkin, ein av Putins bunkerkameratar og sjef for Russlands utanlandske etterretningsteneste, landa i Longyearbyen som leiar for ein russisk regjeringskommisjon. Det var hausten 2007, og Narysjkin varsla auka russisk aktivitet og sa at Russland hadde langsiktige planar på Svalbard. Han framstod med smil om munnen og glimt i augo. No er ansiktet hans bistert, ikkje minst da han som medlem av Russlands tryggingsråd måtte stå skulerett for Putin eit par dagar før invasjonen og sleit med å finne orda for støtte til sjølvstende for Donbas-regionen.

Generalkonsul Sergej Gusjtsjin held til i ein ruvande raudbrun bygning øvst i Barentsburg, omgjeven av eit høgt gjerde. «Det russiske generalkonsulatet på Spitsbergen», står det på skiltet ved porten. Gusjtsjin er imøtekomande og venleg, omtaler krigen som «this event» og har også teke inn «special military operation» i vokabularet. Han er i så måte heilt på line med sjefen sin, Vladimir Putin.

Gusjtsjin fortel at det før kunne oppstå slåstkampar mellom gruvearbeidarane, heilt spontant og til og med i kantina. Knivar skal også ha vore i bruk. Men ikkje no lenger. Før gjekk det på kniven laus, etter «this event» har slikt ikkje førekome. Roa kom med krigen, altså.

– Majoriteten av befolkninga her er ukrainarar, frå Donbas-området. Dei flykta frå krigen, som for dei starta i 2014. Dei forlét alt og flykta hit og signerte kontrakt med Trust Arktikugol, for Barentsburg var ein stabil stad å leve. Dei kunne framleis dra tilbake på ferie til Donbas. For dei er denne «special military operation» ei frigjering. Frigjering frå dei nazistiske styrkane som har okkupert byane deira.

– Det er underleg for meg å høyre at du omtalar ukrainarar i aust for nazistar?

– Sidan Majdan-revolusjonen i Kyiv i 2014 har det vokse fram ein nazikultur i Ukraina. Det er spesielle nazibataljonar utstyrte med hakekors og andre nazisymbol. Eg har sett mange fotografi som norske medium ikkje viser. Det er alt dette som rettferdiggjer målet vårt.

Ikkje ein einaste augneblink ser eg teikn til at konsulen snakkar mot betre vitande. Han er absolutt ein Putin-mann. Og eg innser at om han skulle gå på tvers av Putin, ville han ikkje vore russisk konsul på Svalbard. Da eg nemner den russiske kvinna som stilte spørsmålet om hat, reagerer han med togn. At spørsmålet var eit resultat av russisk propaganda, der det stadig blir gjenteke at Vesten hatar russarar, vart ikkje nemnt. Forventninga mi om ei viss erkjenning, ei ørlita innrømming frå konsulens side, vart ikkje møtt. Diplomatiets nakne ansikt er utan kjensler.

Gusjtsjin stadfestar at det er uro i Barentsburg, at ukrainarane er bekymra for familien og vil heim. Norsk luftrom er stengt for russiske fly, men det finst alternative ruter til Ukraina.

Det konsulen ikkje nemner, er at ukrainske styresmakter har innført ei lov som forbyr ukrainske statsborgarar å arbeide for russiske selskap. Dei blir rekna som kollaboratørar, folk som samarbeider med fienden. Og det vil skape problem den dagen dei vender tilbake til heimlandet.

Trust Arktikugol, som driv samfunnet og koldrifta i Barentsburg, er eit statleg russisk selskap. Da Timofej Rogozjin, ein russisk statsborgar fødd i Murmansk, uttalte seg kritisk om Putin og det russiske regimet i sosiale medium, førte det til at han mista jobben som turistsjef i Barentsburg. I dag bur han i Longyearbyen, som nærast har utvikla seg til frihamn for russarar og ukrainarar. Rundt femti russarar og like mange ukrainarar har slått seg til i Longyearbyen, femti kilometer lenger inne i Isfjorden.

I Longyearbyen held sysselmeister Lars Fause til i ein ganske smålåten bygning i tre, ikkje betong, frampå Skjeringa. Utan så mykje som ein staur til vern mot folket.

Også Fause må vakte sine ord, som den norske statens øvste representant på Svalbard. Fause er konge, statsminister og politimeister i ein og same person – også for russarane lenger ut i fjorden. Han forsikrar at kontakten med naboane er utmerkt, også i krigstid.

– Eg har hatt mange journalistar her på kontoret som stort sett spør om dei same tinga. Og da understrekar eg at dette er norsk territorium.

– Kva da om det dukkar opp folk frå Barentsburg, russarar eller ukrainarar, og bed om hjelp?

– Det har vore to eller tre tilfelle der politiet har vore involvert.

– Korleis blir slike saker løyste?

– Dei blir løyste med samtalar og førebygging. Dei personane det gjeld, har forlate Svalbard, men sakene deira har blitt handterte som andre saker.

Fause er i det heile oppteken av å behandle alle likt, og trass i krigen lenger sør står ikkje russarar og ukrainarar i noka særstilling. Den som kjem og bed om hjelp, skal få det vedkomande har krav på, uavhengig av nasjonalitet.

Vladimir Prokofjev er ein av russarane som har slått seg til i Longyearbyen. Han livnærer seg som turistguide. Han kom lenge før Putin viste det autoritære ansiktet sitt for fullt. Ein dag i mars 2014 møtte eg tilfeldigvis Vladimir i sentrum av Longyearbyen. Vi kom i snakk, Vladimir grein på nasen og sa at han var i ein vanskeleg situasjon. Ein kamerat vart halden tilbake mot sin vilje i Barentsburg. No truga han med å gå til fots til Longyearbyen. Ikkje var han kjend i terrenget, ikkje hadde han våpen, heller ikkje GPS eller noko så enkelt som kart og kompass. Kameraten hadde alt bestilt flybillett med avgang frå Longyearbyen to dagar seinare. Han klaga over at han ikkje hadde fått utbetalt løn på tre månader og var i det heile møkk lei Barentsburg og gruveselskapet Trust Arktikugol.

Vladimir hadde ein gammal holk av ein snøskuter som han ikkje stolte på, og hadde difor spurt kjenningar om hjelp, men ingen hadde tid.

Eg var overbevist om at fotturen ikkje ville ende godt, og tilbaud hjelp. At mannen var lege, gjorde ikkje saka enklare. Forsvann han, ville trusten ha eit stort problem, i og med at gruvebyen er forplikta til å ha lege stasjonert ifølgje bergverksordninga.

Dagen etter stilte eg på avtalt stad med snøskuteren min, med ekstra skuterdress og hjelm til rømlingen i bagasjen. Framme i Barentsburg drog Vladimir fram mobilen, og like etter dukka rømlingen opp, Ibrahim Plijev frå Ingusjetia, ein av Russlands sørlege republikkar. Han kalla trusten ein kriminell organisasjon og valde ikkje orda sine med omhug. Eg spurde kva som ville skje når det vart oppdaga at han hadde stukke av. Ibrahim svarte at det ikkje vedkom han, og at han fleire gonger hadde klaga på at han ikkje fekk utbetalt løn.

Vi heldt oss i husværet til tannlegen Aleksej. På TV var det direktesending frå Kreml der president Vladimir Putin talte til den russiske nasjonalforsamlinga om at Krim var blitt ein del av Russland etter at halvøya var blitt annektert eit par veker tidlegare.

Det var med andre ord alvorlege tonar frå omverda som strøymde ut i rommet, utan at Aleksej, Vladimir eller Ibrahim, som alle var russiske, lét til å bry seg. Tannlegen berre veiva det bort da eg spurde han om forholdet til ukrainarane i byen etter det som hadde skjedd på Krim. Like etter annekteringa braut krigen ut aust i Ukraina mellom ukrainske regjeringsstyrkar og russiskstøtta separatistar, som eit varsel om kva som skulle kome sidan.

Eg ruslar rundt i gruvebyen som eg har besøkt tallause gonger sidan den første visitten min hausten 1976, da eg dreiv forskingsstasjonen for Norsk polarinstitutt i den tidlegare gruvebyen Ny-Ålesund. Vi vart henta med dei den gongen så omstridde helikoptera som var stasjonerte på Kapp Heer-basen utanfor Barentsburg, og flogne tilbake dagen etter. Det var den same hausten som forfattaren og journalisten Jon Michelet krabba rundt i terrenget og «avslørte» basen i Klassekampen.

No og da dukkar eit menneske opp, slik «Anja» gjorde. Dei fleste passerer med eit lite nikk, andre utan å helse.

Ein heil delegasjon dukkar plutseleg opp, med tre jenter side om side fremst. Eg seier «hello» utan at jentene så mykje som lear på eit augelokk. Bak følgjer to gutar og ei vaksen dame, som viser seg å vere læraren. Ho stoggar, smiler, kallar jentene tilbake og spør om eg vil ta eit bilde. Det er elevar på luftetur i godvêret, skulen ligg like ved. Sjølv om ingen nemner krigen med eit ord, er han til stades i kvart augekast og kvar handrørsle. Læraren som stoggar, som spør om eg vil ta eit bilde, utan at eg har tenkt tanken, spør for å vere høfleg, går eg ut frå. Og eg spør ikkje, for å vere høfleg. Det er som om nærværet mitt i seg sjølv er ei påminning om krigen.

Ingenting er som det var for få år sidan. Mistru og skepsis er attende, som i dei kalde sovjetåra. I eit slikt klima kan eg berre gløyme å kome i kontakt med gruvearbeidarar. Eg ser ryggen på eit par av dei borti vegen på veg mot lompen, staden der dei ifører seg gruvemundur før dei forsvinn under bakken. Trass i den lute haldninga er det to karar i sin beste alder, så vidt eg kan sjå. Sannsynlegvis ukrainarar frå dei rike kolområda lengst aust i Ukraina, ofte omtalt som Donbas – som er ei samantrekking av Donetsk-bassenget. Dei to snakkar ikkje saman, dei ser seg ikkje tilbake, dei berre går. Svingar ned ei trapp og inn ei dør.

220 av dei 340 personane som i dag held til i Barentsburg, er ukrainske. Det har to årsaker, løn og tradisjon. Lønene er generelt lågare i Ukraina enn i Russland. Ein ukrainsk gruvearbeidar kunne tene det dobbelte på Svalbard av det han tente i Donbas. Difor var det tradisjon å reise hit for å leggje seg opp pengar. At forholda var enklare og arbeidslaga mindre, hadde òg noko å seie.

Av erfaring veit eg at gruvearbeidarane nødig vil snakke med meg, ikkje minst fordi knapt nokon av dei snakkar noko anna enn morsmålet sitt. Og det sit i folk frå det som tidlegare var Sovjetunionen: Pass kjeften for framande. Du veit aldri når ulukka er ute.

Eg spurde ein gong ein gruvearbeidar eg møtte i Donetsk, ukrainske Sergej Zjukov, om den politiske interessa blant arbeidarane. Han hadde vore åtte år i gruvene i Donetsk og tolv år i Barentsburg. Sovjetunionen gjekk i oppløysing året etter at han kom til Svalbard første gongen, medan Ukraina alt fire månader tidlegare hadde erklært sjølvstende. Kaoset som følgde oppløysinga av unionen, interesserte han ikkje i det heile.

– Vi treng ikkje politikk, svarte han, vi treng berre arbeid, gode løner, god mat og eit godt liv.

Eg møtte òg Misja i Donetsk, ein korpulent mann i kortbukse og T-skjorte. Ein pensjonert gruvearbeidar som hadde helt innpå atskillig med vodka, og som buldra nostalgisk at Sovjetunionen slett ikkje berre var drit, absolutt ikkje: «Eg har sovjetmakta å takke for tre ting: Var ein rik eller fattig og hadde eit hovud å tenkje med, kunne ein få utdanning. For det andre, sjølv om ein måtte vente i femten til tjue år, fekk ein husvære. For det tredje, sjølv om løna var låg, var ho i alle fall stabil.»

Spørsmålet i dag er om den russiske gruvedrifta på Svalbard overlever krigen. Trusten har store problem med å selje kolet. Kjøparar vil helst ikkje hamne i vanskar på grunn av sanksjonane, i tillegg til at rubelkursen er ustabil. Om Noreg vel å stengje hamnene for russiske skip, vil situasjonen for trusten bli enda verre. I verste fall kan stengde hamner trekkje Svalbard inn i konflikten. For kva da med Barentsburg, som er ein russisk traktateigedom på norsk jord?