Første gongen eg var på Svalbard, og då som artist in residence for Norsk Pen, var i oktober 2018, og eg skulle sitje på ein hybel i noko som heiter Blåmyra, i to månader for å skrive essay om Longyearbyen og for å avslutte ein roman.

Den andre gongen skulle eg sitje her, heldigvis på den same hybelen, i heile november og nesten heile desember for igjen å skrive eit essay om Svalbard og Longyearbyen, og også denne gongen avslutte eit manus og slik avslutte ein trilogi om den avdøde kona mi.

Frå hybelen min har eg utsikt til Hiorthfjellet, og den første gongen eg var her i oktober, var fjellet heilt kvitt av den polare snøen, men i november begynte det å regne, og alt det som var kvitt, blei borte, og alt det som ein skriv om klimaet her oppe, er dessverre riktig, men så blei det kaldt og snøen lét ikkje vente på seg; temperaturen går ned, og alt det som er triveleg med vinteren, kom tilbake.

Longyearbyen ligg som eit bekken mellom to digre fjell, Sukkertoppen og Platåfjellet, og dette bekkenet med ljoset verkar varmt og lokkar med sin varme på alle dei som merkar knurret frå den barske naturen rundt dei; her er det mange isbjørnar, ikkje i sjølve byen, men på utsida, med golde strekningar og mørke plassar.

I november og desember er det ikkje dagslys på Svalbard, så det er «Mørke midt på dagen», for å parafrasere ein roman av den ungarsk-britiske forfattaren Arthur Koestler. Dette mørket er som eit mørke i mørket, og det er eit særeige mørke, som om det kjem frå Nordpolen saman med ein hard vind, det er eit underleg mørke, og det er dette som er knurret frå den ville naturen på Svalbard.

For om klimaet er ute av ledd – ikkje akkurat som i Shakespeares drama om Hamlet, då den unge Hamlet blei fortald av farens gjenferd, som hadde vore kong Hamlet, at bror til kongen hadde drepe han og teke mor til den yngre Hamlet, dronninga, til ekte, og det er då den yngre Hamlet klagar over tida, at ho er ute av ledd – er det stadig kaldt, heldigvis, her oppe, og det er ein frisk vind som kjem jagande frå Nordpolen, og ettersom det ikkje er skog på Svalbard, så har han ein eigen tone; det er knurret som kviskrar.

Om ein går ned gågata som er snorrett frå SAS-hotellet, forbi sjukehuset, barnehagen og forbi folkebiblioteket, forbi Kulturhuset, forbi Rabalder og forbi posten og banken og forbi Lompensentret, mot den store Coop-butikken og Nordpolet, så kan ein stoppe ved skulpturen av gruveslasken, som står som ein bauta over gruvearbeidarane, og som Tore Bjørn Skjølsvik har laga.

Ved foten av denne skulpturen er det ofte blomar, som ei hyllest til gruvearbeidarane, all den tid det var dei som laga og fekk opp byen, med sine over 2000 innbyggjarar, og det er ikkje gruvene dei lever av no, men turisme, altså før pandemien. Om ingen er smitta her oppe, så er han blitt arbeidsløyse for mange; no er det berre éi gruve i drift, og det er gruve 7, og dei som er tilbake, tek ut 60.000 tonn kol, og det meste går til byens eige kolkraftverk.

Ved å stå ved gruveslasken kan ein få ei kjensle av byens lune bekken på ein oktoberdag, og ein kan sjå ned gata og forbi SAS-hotellet, mot Unis (universitetssenteret) og opp mot Hiorthfjellet, og det kan då vere blendande kvitt, og alt det magiske og rare ved Svalbard kjem imot ein, og alt det ein ser av bygg, som det raude lokalstyrebygget, Coop, Nordpolet eller restauranten Stationen med sin vågekvalbiff eller Svalbar og whiskybaren KB; alt det som verkar naturleg, er unaturleg her oppe ved 78 grader nord, men dei som bur og jobbar her, vil ikkje gje seg.

Den andre gongen eg kom hit, var det ikkje snø; det regna og det var sandstorm, og inne på hybelen fekk eg raude undersider på sokkane mine; det vart til og med sett ny varmerekord på Svalbard, men så skjedde det noko, og eg håpa at vinteren skulle komme, for det tok til å snø, og temperaturen blei meir som han pleidde her oppe i november, og snøen lava ned, og dei parkerte snøskutarane på pallar blei tekne i bruk, og så heldt temperaturen seg på minusgrader og det blæs kaldt og godt.

På mange måtar minner Longyearbyen om Noreg på 50-talet, med sitt lune ljos og den fine tradisjonen at ingen låser bilar eller hus, ikkje for å vere på 50-talet, men på grunn av ein eller fleire isbjørnar, om nokon treng å gøyme seg, eller som den gongen eg fann ei lommebok på skohotellet på folkebiblioteket, og då eg leverte lommeboka til dama bak skranken, så takka ho og sa at det var ingen som ville ha teke henne, om eg ikkje hadde levert lommeboka til henne; no er ikkje Svalbard ein stor parentes av ein gløymd mentalitet frå 50-talet, i den harde verkelege verda finst ikkje denne parentesen, han finst berre i romanar og i filmar.

Men det er ein type god folkeskikk som heng att her, som om det er Longyearbyens eigen stil, som stadig bit seg fast, og som er eten opp og fortært på fastlandet, det veit eg ikkje noko om, all den stund dette er utanfor mitt område, men dei er grunnleggjande høflege her, noko som er veldig hyggeleg.

Det som er den harde trusselen mot Svalbard, er klimaet, og dersom snøen forsvinn, så kjem også isbjørnane til å forsvinne, og då blir ikkje Svalbard sval, men ein polar ruin, ja, rett og slett som lacrimae rerum – «tingens tårer».

Det første eg gjorde då eg var her første gongen i november 2019, var å gå ein tur opp gågata for å lukte på byen og for å glane; eg gjorde det same denne gongen, og det luktar svakt av svovel, og det var bygging av nye hus, og eg høyrde mykje engelsk, slaviske språk, norske dialektar, og finsk, svensk og dansk, og eg kom på noko eg hadde in mente ettersom eg hadde høyrt eit program på P2, om kva det lukta av Noreg gjennom 1000 år, og den forskaren, som eg ikkje hugsar namnet på, meinte at det måtte ha lukta fisk og våt ull.

Tida, skriv den polske poeten Wislawa Szymborska, er ein gullsko som trakkar på slepet til æva.

Ole Robert Sunde

Ole Robert Sunde er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.