Den modernistiske retninga har rådd grunnen uinnskrenka i utdanninga av nye arkitektar, og dette herreveldet har vorte spreitt ut over stendig fleire område. Ideologien har også breidd fangarmane sine inn i bygningsvernet, der eldre historiske og verneverdige bygningar skulle bøtast på ved restaurering, og der delar av historiske bygningar skulle gjenskapast.

Før i tida var det ei form for semje, i det minste blant dei som rådde med bygningsvernet, om at einskildbygningar og lokalmiljø med særskild venleik, kvalitet eller historisk verdi skulle skånast så langt råd var. Nybygg og påbygg skulle der tilpassast med omsut til det gamle.

Stilbrot

I dei seinare tiåra vart det eit anna tankesett som tok over blant dei med makt blant fagfolk. Med eitt skulle det nye bryta med det gamle, helst jo meir, dess betre, også når det gamle var eit smykke.

Jamvel byantikvarar og fylkesantikvarar slutta seg til denne nye retninga blant arkitektar – mange av dei var jo sjølve utdanna som arkitektar. Det nye slagordet deira var «lesbarhet» – at det som var lagt til, skulle vera «leseleg». Dei kyndige skulle på tydelegaste vis sjå kva nytt som var lagt til, og kva som var gamalt og opphavleg.

Å tilpassa seg det gamle vart forvandla frå ei dygd til ei synd. Kontrast og brot med det gamle vart det nye kommandoropet. Stilbrot vart påbode.

Difor, når eg høyrde modernistiske arkitektar seia at det som vart vølt, skulle vera «leseleg», fyltest hugen min med ein otte like stor som når eg høyrde ordet «signalbygg». Eg såg for meg i same stund at noko fælsleg skulle tre fram.

Samanlikna med dei fleste landa i Europa er det sparsamt lite att av historisk bygningsarv hjå oss. Det nye kravet om «kontrast» og brot med det gamle vil føra med seg ein galopperande reduksjon av dei historiske miljøa som vi ennå har att i landet vårt.

Stiltyranni

Ei klam hand vart lagd over vernearbeidet med det såkalla Venezia-charteret. Dette dokumentet vart misbrukt som eit fribrev til å tvinga funksjonalisme også på historiske bygningar. Ein internasjonal kongress for arkitektar og tekniske fagfolk for kulturminne hadde i 1964 vore samla i Venezia. Der vart det vedteke ei prinsippfråsegn der teksten slo fast, i paragraf 9, at ved rekonstruksjon av historiske bygningar skulle alt som vart lagt til, «bera preg av vår tid».

Dette hovudprinsippet vart fylgt opp i andre paragrafar, til dømes i paragraf 12, der det vart slege fast at innslag som skal bøta på manglande delar, må skilja seg frå dei opphavlege delane.

At vøling av historiske bygningar skulle «bera preg av vår tid», kunne i prinsippet løysast på ulikt vis. Ein kunne nøya seg med å setja nokre varsame spor i detaljane som ei vyrdnadsam påminning om at dette var frå vår tid. I somme land har dei valt ei slik løysing. Ein kunne jamvel ha sett opp ein plakett med opplysing om kva som var lagt til.

I Noreg, derimot, vart det oppfatta i tonegjevande krinsar som om Venezia-charteret skulle overoppfyllast, med dogmatisk gjennomføring av outrerte stilbrot. Noreg skulle vera best i klassa i stilbrot!

Venezia-charteret vart nytta som ei brekkstong til å invadera det opphavlege formspråket i den historiske bygningen og forby annan stilart enn brutalisme, funkis og minimalisme. Byantikvaren i Oslo fylgde opp. Eit påbygg som «kopierer eldre stilelementer, og som ser ut som det er en del av den opprinnelige bygningen, vil som hovedregel bli avvist av Byantikvaren», heitte det i ei kunngjering derifrå.

Overgrep mot bygningsarven

Brukt på dette viset i landet vårt kunne Venezia-charteret oppfattast som eit kuppliknande overgrep mot bygningsarven. Ved reparasjonar og tilbygg skulle historiske og verneverdige bygningar vandaliserast ved det overlagte stilbrot.

Dette avspeglar ein grunnleggjande fiendskap til historia – det gjennomførte brot med fortida – som låg under ideologien til funksjonalismen. Det skulle ikkje lenger vera lov å bøta på historiske byggverk med eit formspråk som var i slekt med den historiske bygningens eige formspråk.

Stiftinga Byens Fornyelse peika på kva saka eigentleg gjaldt: Eit stilmonopol – eller rettare, eit stiltyranni – vart snikinnført. Stiftinga viste til konsekvensane for norske bygningsmiljø:

Påbygg og tilbygg til eksisterande byggverk i andre stilartar enn funksjonalistisk modernistisk stil skal gjerast umogleg.

Nye bygningar i gamle bygningsmiljø blir pålagt utførte i funksjonalistisk/modernistisk stil.

Eldre bygningsmiljø som brenn eller på anna vis vert øydelagde, kan ikkje byggjast opp att i opphavleg stil. Slike bygningsmiljø vil derfor sakte, men sikkert verta borte.

Dette programfesta brotet med historisk samanheng står i nær skyldskap med kravet om det totale brotet med fortida i manifestet til futuristane og den illgjetne leiaren deira, Filippo Marinetti. Før funksjonalismen tok over, var det vanleg, når historiske bygnader skulle restaurerast, at delar som hadde gått tapt, vart søkt atterreiste mest mogeleg i pakt med heilskapen i byggverket frå tider som kvarv, med andre ord såleis at ein mest mogleg harmonisk heilskap i det opphavlege byggverket vart fullført.

Etter slike prinsipp vart dei viktigaste historiske byggverka våre, som Nidarosdomen, Håkonshallen, Akershus og fleire av dei gamle kyrkjene, restaurerte.

Då Venezia-charteret kom, stadfesta det retningslinene som eigentleg alt hadde vorte fylgde i restaureringssaker, sidan funkis og brutalisme var blitt tonegjevande. Eit døme var restaureringa av Håkonshallen i Bergen etter skadar under krigen. Under restaureringa på 1800-talet vart det karakterfulle trappehuset til Håkonshallen vyrdnadsamt lagt til med stor omhug av dei beste arkitektane og kunstnarane våre, med Adolph Fischer, Christian Christie og Peter Blix i spissen. Med grunnlag i funn av arkitekt Blix vart trappehuset lagt inn slik ein tenkte seg at det hadde vore, og som dei meinte ville gjeva bygningen «ein særleg dåm av norsk mellomalder».

Trappehuset vart etter andre verdskrigen bytt om med ein kasseliknande utvekst i tre, i traudig kontrast til resten av det staselege byggverket frå mellomalderkongane våre. Å gjennomføra stilbrotet var nå blitt hovudsaka! Fyrste gongen eg såg Håkonshallen, trudde eg faktisk at den traudige trekassa var eit provisorium sett opp i samband med byggjearbeid.

Nidarosdomen slapp unna

Venezia-charteret vart overtolka til å opphøgja den nye, vyrdlause restaureringspraksisen frå funkisarkitektane som om det var ei lov å sjå til, der avvik frå bodordet om å restaurera i «vår tids stil» hadde vorte jamstilt med eit lovbrot.

Atterreisinga av Nidarosdomen på 1800-talet til ein mellomalderkatedral slik dei tenkte seg han hadde vore, ville vorte vraka som eit ofseleg mistak, slik dei norske fagfolka i våre dagar tolkar Venezia-charteret. Etter deira ideologi måtte domen anten ha vorte ståande som ein halvveges ruin, eller han måtte ha vore fullført som eit halvveges modernistisk kyrkjebygg, der det hadde vore eit poeng i seg sjølv at dei nye delane skulle skilja seg mest mogeleg ut frå det opphavlege byggverket for å «bera preg av vår tid».

Vi får berre prisa oss sæle for at Nidarosdomen vart atterreist som eit heilstøypt byggverk før ideologane med Venezia-charteret i handa kunne vrengja den vyrdelege katedralen til eit misfoster. Andre gamle kyrkjer hadde truleg gått same veg, og Håkonshallen med, kan henda også Akershus. Om så hadde skjedd, ville misfosteret til gjengjeld vore «autentisk» og «lesbart», for arkitektar og antikvarar med den rette trua.

Eit truga hotell

Eit av dei mest groteske døme på ideologiske vrangføresviv i samband med historiske bygningar kom opp då det vyrdelege trehotellet Union Øye på Sunnmøre skulle utvidast med eit tilbygg for nokre år sidan. Union Øye vert rekna for å vera eit av dei kulturhistorisk mest forvitnelege trehotella våre, bygt i sveitserstil 1891 av den legendariske og til dels omstridde arkitekten og industriskaparen Christian Thams.

Eigarane ville ta vare på den særmerkte stemninga ved hotellet og på staden og hadde difor planlagt tilbygget i ein liknande sveitserstil for ikkje å bryta med det opphavlege. Då fekk eigarane bod frå fylkeskonservatoren i Møre og Romsdal, Jens Peter Ringstad, at det fekk dei slett ikkje løyve til. Kva han la til grunn, var at av di hotellet var verneverdig, måtte Venezia-charterets paragrafer fylgjast i den ytste bokstavtru, og påbygget måtte derfor bli reist i «vår tids stil».

For å vera trygg hadde fylkeskonservator Ringstad gjeve eigarane av hotellet ei skisse av korleis han tenkte seg «vår tids stil» i dette høve skulle vera. Det var ein bunt modernistiske byggjeklossar som såg ut som kva som helst, og som kunne ha vore kvar som helst.

Inngrepet frå fylkeskonservatoren vekte fælske og vreide i lokalsamfunnet. Sunnmøre fekk sitt eige arkitekturopprør. Eigarane av hotellet avlyste straks utvidinga. For dei og for arkitektane deira var det naudsynt at hotellet med si særmerkte historie ikkje mista identiteten som eit karakterfullt «sveitserhotell», og at det heldt fast på atmosfæren og synsinntrykket på staden.

Soga om den påtenkte utvidinga av Union Øye er eit lærestykke om kor gale det kan gå når ideologien trengjer til side det ålmenne vitet i byggesaker. Jon Hustad i Dag og Tid var den første i rikspressa som skreiv om saka, og snøballen byrja å rulla.

Til alt hell enda det med at fylkeskonservator Ringstad vart overprøvd av Riksantikvaren, som etter særs mykje att og fram til slutt gav si godkjenning til lett reviderte planar av påbygget.

Dåverande riksantikvar Jørn Holme gjorde det klart etter dette at Venezia-charteret ikkje skulle trekkjast for langt i vernearbeidet. I ein merknad slo han fast at charteret kunne reknast som «eit historisk dokument», og at eigenskapane ved kulturminnet saman med omgjevnadene på staden må avgjera kva slag utbygging som kan bli tilrådd.

Men ikkje alle vestlandshotell slapp unna. Det klassiske Hotel Fleischer på Voss var blant dei som måtte svi.

Tilpassing vart «pastisj»

I Oslo opplevde eg som journalist at byantikvaren stod fram som eit hinder til skade for dei arkitektane som ved reparasjonar og påbygg av eldre bygningar prøvde å tilpassa seg den opphavlege byggeskikken.

Mens antikvarane før i tida hadde tilrådd løysingar i den gamle stilen i slike saker, førte ei fornya motebølgje av dogmatisk modernisme til krav om stilbrot, slik som på dei vestlandske hotella, med tilsvarande kvass offentleg debatt.

Tilpassing til det opphavlege i bygningen fekk av byantikvar Hans Jacob Hansteen den nedsetjande nemninga «pastisj». Det vesentlege var at ein skulle sjå så tydeleg som råd var, kva som var nytt. Atter kom krav til stilbrot under mottoet «lesbarhet» og «vår tids stil». Ein kunne ikkje forma bygningane i hevdvunnen stil, skreiv Hansteen og ein medarbeidar i ein kronikk i Aftenposten. Det einaste nokolunde handfaste i grunngjevinga deira var at «de styrende produksjonsbetingelser er endret».

Det hadde seg slik at eg visste av eiga røynsle kor fjernt frå realitetane desse påstandane frå byantikvar Hansteen var, av di eg kort tid før hadde stått for to private byggeprosjekt i gamle miljø. Det eine prosjektet var tilbygg til eit sveitserstilprega hus på Bekkestua frå førre hundreårskiftet. Det andre var ein nybygd sumarbustad tilknytt eit gamalt gardstun på eit nedlagt småbruk på Tromøya.

Begge stader ville eg unngå å skamfara miljøet med framandslege modernistiske byggeklossar som ikkje passa inn. Eg såg det som viktig å byggja i balanse med omgjevnadene, laga noko som kunne sjå vakkert ut, og ikkje minst føra norske byggetradisjonar vidare. At dette ikkje skulle vera mogeleg, av di, i orda frå byantikvaren i Oslo, «de styrende produksjonsbetingelser er endret», det var ikkje berre absurd, men forvirra tåketale i strid med fakta.

Arkitektane som eg gjekk til, hadde ingen problem med «styrende produksjonsbetingelser», anna enn kva for ei bør dei styrande kreftene kunne lessa på dei i form av smakstyranni. Kva eg derimot ville bli spart for, var at arkitektar og antikvarar skulle gjera dei «lesbare» på sin illgjetne måte.

Korleis kunne dei skulda meg og arkitektane mine for ikkje å byggja i «vår tids stil», når husa mine vart bygde og påbygde der og då på same tid? Men eg ynskte at dei skulle lata minst mogeleg invaderande fotavtrykk etter seg i det sårnæme norske landskapet. Det prinsippet burde ein byantikvar fylgja sjølv, i staden for å tvinga folk til å laga misfoster.

Freding mister respekt

Endå eit teikn på sigersgangen for brutal arkitektur kan sporast i ein del av dei bygga som har vore freda i dei seinare åra. I den opphavlege fredingslova frå 1920 måtte eit byggverk vera minst 100 år gamalt før freding kunne koma på tale.

Det innebar at byggverket måtte ha stått si prøve gjennom lang tid og syna sitt verd gjennom skiftande ættledd, ubunde av skiftande smaksretningar, gruppepress, personlege nettverk og mote. Freding var noko eksklusivt, jamvel om einskilde bygningar som var under 100 år gamle, kunne vurderast «i særlege tilfelle».

I 1975 vart tidsgrensa for freding fjerna. Nå skulle dei satsa på å freda bygningar «frå vårt eige hundreår». Dei bygningane som vart freda nå, skulle spegla ulike sider ved samfunnslivet «ubunde av arkitektonisk og estetisk verd», uttala riksantikvaren.

Utfallet av dette har vorte ei utvatning av freding som offentleg verkemiddel og ei forflating av heile omgrepet. Blant dei mange bygningane frå vår tid utan kulturell verd, men som jamvel har vorte peika ut for freding, er sjukehusbygg med kasernepreg eller kasseforma kontorbygg. I Førde freda dei eit sjukehusbygg frå 1970-talet med komplett likesæl utsjånad, som framleis var i drift som sjukehus, noko som førte til at dei ikkje kunne byta ut delar av innreiinga med noko nytt og meir brukarvenleg for pasientane.

Såleis kunne vernemaktene skada truverdet for freding. Eit tiltak som før i tida vart møtt med vyrdsemd og age, har i seinare år stundom vorte møtt med ironi og irritasjon.

Forklaringa på dette nye villsporet for fredingstiltak ligg nær: Den retninga som har rådd innan arkitektur i dei siste tiåra, vil lyfta opp sin eigen smak og sin eigen modernismeideologi med å kåra eit utval av sine eigne favorittar til å verta nasjonale klenodium med den statusen som freding kan gje dei. På dette viset kan det brutale byggeriet og den forsinka funkisen feira seg sjølve.

Ulf Andenæs

Ulf Andenæs er utdanna historikar og har vore journalist i Aftenposten. I fleire tiår har han vore oppteken av arkitektur og byggjeskikk, mellom anna som medlem i redaksjonen for blada Fortidsvern og Fremtid for fortiden.