At dalføret er eit av dei mange i Telemark, er også det gjengse, lyt ein seie. Telemark har mange dalar. I aust som i vest, på kryss som på tvers. Eg høyrde i radioen nokon seie at grunnen til at biletkunstnarar var så dregne mot Vest-Telemark, var at stroket ikkje vart heilt ferdig frå skaparens hand, og difor låg til rette for at kunstnaren kunne modifisere i personleg lei, ferdigstille på lerretet, stutt sagt. Det kan vere noko i det.

«I Setesdal er det berre éin dal. Han heiter Setesdal. Nedetter dalen renn berre éi å, ho heiter Otra, kanskje etter han i segna om Sigurd Fåvnesbane som heitte Oter. I den øvre delen av elva finst berre éin slags fisk, og det er aure. Som dalen med dei mest genuine folkedanstradisjonar finst her berre den todelte/tredelte dansen setesdalsgangar. Endeleg finst det berre éin slag vin, og det er brennevin.» Slik underheld eg turistane.

«Ja, men æ de ikkje noko sære der i Sætisdal», prøvde Astrid Versto seg mot far min, Torleiv H. Bjørgum.

«Å jo, men det kjæme så an på koss me æ på lag», var pareringa i det direktesende TV-programmet frå Landskappleiken i Bø i 1988.

Trugne

Dei gamle var trugne som jordi og heldt på det gamle. Anna var nauteskap. Det framande stod seg ikkje. Det fekk ingen grobotn her. «Det veit ingen om lykka gjeng føre hell’ etter», var det ein som sa då han sakka etter med krøterflokken sin på heievegen. «Grauten svik ingen», var kosthaldsrådet. «Eg kan like godt føde tjoven, som du fø’r låsesmeden», sa Kjetil Kyrvestad.

Truer og gjerder var nedfelte frå barsel til død. Å kaste ein kvist på eit «varp» var like naudsynt som å rope tre gonger før ein gjekk over tussebrua i Rysstadheia. Her skvetter me øl på gamle furutre den dag i dag. Ein offerlund frå den tid kroppar vart hengde opp i trea og «galdra» under, det fører tanken inn på transemusikk.

Skal me tru sogeskrivaren Adam av Bremen på 1000-talet, slik han ordlegg seg i rapporten han sende til paven i Roma, så kunne slike lundar som i Gamla Uppsala hyse 72 kroppar av hankjønn, ni av kvar sort, også menneske. Så sette dei seg, offerkarane, under desse trea og kvo, tekster med så uviskleg innhald at rapportøren send av Adam av Bremen avstod frå å referere dei.

Avgudsdyrkande

Dei fleirfaldige sogene om «faksar» frå Setesdal er også etterspurde. Fakse Brokke den mest kjende. Men også Fakse Rygnestad, garden der Vonde-Åsmund heldt til etter heimkoma frå teneste som leigesoldat under hertugen av Alba i Nederland på 1600-talet. Ramnen i Tveitebø var ein annan.

Setesdal vart av utanverda tillagd å vere avgudsdyrkande. Ikkje heilt kristna. Sanninga er heller at desse «mannslik», altså noko som liknar på menneskehovud, vart hegna om slik me gjer, om lag, i vår jolenissetradisjon i dag, joletre, «tyske innvandrarar».

Reint materielt var det visseleg bygningsdelar frå dei nedrivne stavkyrkjene på 1600-talet som vart fordelte rundt som løn for riving/flytting og bygging av nye kyrkjer. Nærare bestemt øvste delen av «stavane», søylene som heldt taket oppe, over kyrkjeskipet. Dei var utferda som eit andlet, gjerne «grotesk», for å halde vonde makter vekke frå Guds hus.

Også bustadhusa måtte signast, på kva måte som helst. Eg har høyrt om fallossteinar som har vorte bygde inn i hus, i murar og treverk, løynde og attfunne, noko som kan sjå påfallande ut for oss i dag, og det var i fjor det hende! Innmed Bygland kyrkje står tre, fire fallossteinar enno.

Men ikkje berre underjordiske tussar, ryse i fjell og hamrar, gygrer og småfolk var vanleg tankegods. Nei, trolling høyrer me om når meisterspelemannen Peter Strømsing, av taterslekta vardalsfantane, kom med trollpungen sin som hyste «nie menneskjes hjarto i». «Vise Taddeiv», Torleiv den vise, han, den klarsynte med hjelperåder i smørjer, drykker og boktekster. Svarteboka var velkjend blant lek og lærd.

Visuelle symbol

Så kjem me til visuelle symbol. Svastika, solkrossen, hakekrossen vart brukt på dei viktigaste og mest sårbare plassane som fanst. I panna på dåpslua til den nyfødde ved utføring av dåpssakramentet. Kring bringa, rundt hjarteregionen til kvinnene låg kyrkjetjeldet, eit vove plagg, eit sjal av finaste tråd, med same symbol innlagt i veven i vene formasjonar.

Setesdalsstakken har fargane raudt, kvitt og svart. I lister kring sprikjen, nedst på stakkane, dei to som høyrer til kyrkjekleda for kvinner i Setesdal. Ringjer det kanskje ei bjølle med omsyn til fargekombinasjonen?

Kvinner på ei side av kyrkja, menn på den andre, den høgre sida. Jamt stod skrive namnet på gardane på kyrkjebenkene, slik at dei gjævaste gardane fekk dei fremste benkeradene, og nedetter etter «rang». Det var ikkje likestilling slik me kjenner omgrepet i dag. Men prestane hadde lært dølane, ja, prenta inn i dei god orden. Ingen slendrian i det heilage huset.

Prestedrap

Den første reformerte presten i Valle vart drepen. Så var det presteløyse i tre år før ein kjempekar av ein prest vart vist til kallet i Valle prestegjeld. Som ei symbolhandling og truleg for å setje seg i respekt tok han handøksa til Rolv Rike og hogg ho så djupt i våpenhusveggen at skaftet brotna framme ved auga, der det var festa til bladet gjennom økseauga, då ho vart freista løyst.

Slik fortel soga at valldølane tok imot Martin Luthers lære eit stykke før 1550. Ein annan prest vart drepen i det han steig ut or kyrkja, då han var sleivkjefta med Åsmund Berge som kom for seint til messa: «Hør Åsmund hvordan han fjærter», sa presten.

Det var nokre nye «nordmannsstøvlar» Åsmund prydde seg med til kyrkje som gav den lyden presten skildra. Men ålmugen reagerte på dette drapet og jaga Åsmund og steina han daud på flekken utanfor kyrkja. Dei røysa han ned, fortel segna om Vonde-Åsmund Bergje.

Vonde-Orm Viki er ei anna drapssoge om Orm den fredlause. Far hans, Vike-Svorten, er knytt til namnet Hegehome (holme) i Otra, den dag i dag, med segn om Hege, kona hans, som han sette i land og sjølv drog på Austlandet for å kjempe med kårdar og «spenne belte».

Han enda livet i Bygland då fleirdrapsmannen Jørund Kvåle skjenkte han før heimreisa, og orda fall frå Vike-Svorten om lag so: «No vyrer eg all’i ko dei sa, at du kom til drepe meg!» «Nyttug’e manns ord ska alli gange tilbake», sa Jørund og slo han i hel med ølbollen.

Hunehæri i 1541 er «klassisk», jamførbar med bondeoppreisten i Vest-Telemark, og fortel om setesdølane som samla seg for å gå til Nedeses ved Arendal å slå i hel futen. Klubbe var våpenet, og dei gav i lojalitet til kvarandre futen eit klubbeslag kvar, noko dei trudde ved avskilet var tilstrekkeleg. Me futen kom seg att og fekk varsla embetsmannen i Kvinesdal, som var neste namn på lista over dei som skulle bøte med livet, på vegen til sjølvaste Roma, for på reisa å drepe alle embetsmenn og futar.

Gjerningsmennene vart fakka før dei rakk Kvinesdal, sette fast og halshogne. Orda til presten Peder Claussøn Friis (1545–1614) frå denne «neverettens tidsalder» fortel at «Sæterstølerne er et ondt, haardt og vildt folck!».

Ferdsle- og friarvegar

Har så alt det vikingaktige, skikkar og segnforteljing vore slik frå «fyndeheimen, frå arilds tid»? Me høyrde nettopp om to menn frå garden Viki i Valle, namnet som visstnok tyder det noko meir fredelege som handelsstad. Den tidlegaste setesdølen me kjenner namnet på, var Hallvard Sugandi frå Sætrum (Setesdal/Valle). Han kjempa med Harald Hårfagre og tapa i slaget ved Hafrsfjord i 872. Då rømde han til Island og slo seg ned, der det seinare vart kalla Sugandifjord, fortel Snorre Sturlason (1179–1241).

I høve den svært strenge Frostatingslova i mellomalderen fortel den lærde Klaus Johan Myrvoll at sjuande ledd var det mest skylde ein kunne ekte. Dette vart lempa på til firmenningar noko seinare, i 1215. Med så tynt folkesett Setesdal i desse tidlegaste tider og frametter nemnt her, synte det seg at ungdomane måtte farte langt for å finne make.

Eldgamle ferdslevegar for frakt av skinnskatt og kystvarer som salt, etter kvart sukker, tobakk og brennevin, i uår også matmjøl, så vart desse vegane også friarvegar med giftarmål i mente. Prov på dette er kyrkjebøkene med lister for giftarmål som syner kontakt særleg på tvers av dalføret mot Vest-Telemark og Vest-Agder/Rogaland.

Sentrale kystområde med bypreg, der elva Otra munnar ut i Skagerrak, var heilt fråverande. Slik sett veit eg berre om spreidde tilfelle av kontakt på det nivået ned mot Åseral, Sveindal, Risdal, Skjeggedal, Hornnes og Iveland. Bykulturen fekk aldri ein sjanse i den tida. Derimot førte slikt samkvem tidlegare med seg kulturutveksling mellom aust og vest, til sterk grad av kultursamband, noko restane etter folkekultur i kringliggjande strok av Setesdal tydeleg syner.

Setesdalsrykkja

Større lettar kom au, me nemner Kristian den 5.s Norske Lov frå 1687 og frametter hundreåra, slik at til og med syskenbarn kunne ektast, ved søknad, i det minste, etter kvart. Då desse lovreglane vart «oppmjuka», var det fritt fram for at granneguten berre hoppa over gjerdet til grannejenta, som kanskje til og med var syskenbarnet, og dei slo pjaltane saman.

Då vart det kortreist sex og jamt mykje inngifte i slektene, noko som gav sjukdomen setesdalsrykkja gode kår. Huntingtons chorea, er eit anna namn, og det viser til lækjaren som gjekk inn i problematikken. Men ein norsk dokter laga seinare ei doktoravhandling om same, med setesdalsrykkja som namn, men vart etter krigen falsifisert, truleg på grunn av «rasemessige» utgreiingar. Han hadde blant anna setesdalskulten Knut Jonson Heddi (1857–1938) som informant, då slektsgransking var naudsynt for å kartleggje slekter med denne lidinga. Folkesongaren Woody Guthrie leid og døydde av denne sjukdomen i USA på 1960-talet. No er det svært få på Sørlandet med den.

Isolasjon

På grunn av denne lovendringa i 1687 vart plutseleg ferdslevegane på tvers av fjella mindre nyttige som friarvegar, og kulturkontakten noko mindre med det. Men det var eit anna samfunnsinngrep som kom til å verke mykje sterkare i denne isolasjonistiske leia: Postvegen vart arbeidd opp av det offentlege og ferdigstilt, til Valle i 1844.

Den handelstrafikken som før hadde gått over heiane, på tvers av viddene, vart med eitt uaktuell. Vegen mot Kristiansand, først til Granheim/Ose, så med dampbåt til Byglandsfjord, og frå 1896 med tog til Grovane i Vennesla ved Kristiansand, skapte gradvis endring i transporten av kolonivarer, som før nemnt, og som tida hadde innført, særleg kaffi, meir sukkerbruk, ja, «byvarer» i det heile.

Utgangspunktet vart lengst oppe i dalen, kvar mann med hest og kjerre, på den nye vegen frå Valle. Fleire slo seg i lag, og det vart «karavanar» av tungtransport, med landbruksvarer frå Setesdal for sal i Kristiansand, til byte mot pengar. Så losji på eit av byens meir lugubre gjestgjeveri som målaren Olaf Isaachsen fargerikt skildrar, med påfylgjande heimreise der trekaggar med brennevin var obligatorisk på kvart varelass.

Sjeldan eller aldri vart alle desse kaggane førte til Setesdal uopna. Det var skråling, med «skrigen og alarm», som presten skriv, heimover, med minimalt kultursamvær der i kystbyen. Slikt vart det ikkje kulturutveksling av. Det vart isolasjon.

Dermed er me ved paradokset at det var då postvegen til Valle kom i 1844, at isolasjonen for fullt tok til i Setesdal. Før det hadde kultursambanda vore hyppige og sterke, medan det rann ut i sanden ved kysten, Kristians-sand, no i staden. Det er snart 180 år sidan.

Hallvard T. Bjørgum

Hallvard T. Bjørgum er statsstipendiat
og spelemann.