Det er mai 2023. Eg heng langt oppe i ein fjellvegg i Lofoten etter ein karabinar, orsak, to karabinarar (i tilfelle den eine ryk) medan eg dreg inn på tauet som makkaren min er festa i, om lag 60 meter under meg. Ho klatrar langsamt og taktfast oppover medan ho plukkar ut sikringane eg har sett i risset eg følgde oppover. Nokre av dei sette eg medan eg hadde få plassar å halde meg fast, då kylte eg dei inn i sprekken så dei vert uråd å få ut.

Vêrmeldinga, som varsla solgløtt og vindstille, har svikta oss. No er det ti grader, det regnar og blæs, fingrane er stive og raude. Heile situasjonen hadde vore ganske utriveleg om det ikkje hadde vore for den nye GoreTex-jakka og -buksa mi som held meg relativt varm og tørr, om enn litt klam. Sjølv om eg er kald på fingrane, hindrar ikkje det meg i å knipse eit bilete av turen og leggje det ut på Instagram. Korleis skal elles andre få vite kor tøff eg er? 

Trendy på tur

I fjor budde eg frå februar til august i Henningsvær. Det vesle fiskeværet på innsida av Austvågøya i Lofoten har i mange år vore ein turistattraksjon for ekstremsportsturisme i ulike variantar. Frå seint i februar til tidleg i mai er det skisesong, og fjella kryr av folk som ønskjer å oppleve bratt skikøyring i puddersnø kombinert med spektakulært, luftig utsyn over Vestfjorden og Norskehavet. 

Når snøen forsvinn, vert skituristane erstatta med klatreentusiastar. Vel, dei to gruppene er forresten overlappande. Uansett: Granitten i og rundt Henningsvær og Svolvær er av særs god kvalitet, og derfor eit ynda klatremål. Han er fast og fin, har lange, jamne riss som strekkjer seg opp mot skyene, og faren for steinsprang er liten samanlikna med dei meir porøse fjella i til dømes Jotunheimen eller Romsdalen.

Rutene er så mange at du nesten ikkje kan telje dei, og heile sommaren er fjella smekkfulle av folk. Med dei interessene som utgangspunkt vert fjellet ein leikeplass. 

Nokre veker inn i opphaldet la eg merke til at miljøet rundt Henningsvær tiltrekte seg ei spesiell gruppe menneske frå den kjøpesterke middelklassa. Den typiske tilflyttaren til været var unge folk med ein forkjærleik for fart og spenning. Dei var moteriktig iførte det siste innan tekniske klede, sko og utstyr, såg eg. Og dei jobba gjerne innanfor kreative yrke, reiste mykje, men var òg opptekne av vegansk og kortreist mat og av å «leve enkelt». Ikkje overraskande fronta dei denne (alt anna enn enkle) livsstilen på sosiale medium. Eg kallar dei utandørshipsterar. 

Eg vart nysgjerrig. Hadde friluftsliv vorte ein arena der dei syner fram kor vellukka dei er? Etter kvart melde ei ubehageleg kjensle seg. Høyrde eg sjølv til denne subkulturen?

Henningsvær i februarsol, 2023.

Foto: Pernille Ekornrud Grøndal

Nøktern kultur?

Det produkttunge friluftslivet eg deltok i då eg budde i Henningsvær, har lite til felles med det eg tenkjer på som det ekte norske friluftslivet – i den grad det finst noko slikt. Eg ser føre meg middelaldrande folk i praktiske (og litt kjedelege) klede som dei har brukt dei siste 30 åra. Dei går langsamt med vandrestav innover vidda, etterlèt seg ingen spor. 

«Kommersialiseringa av friluftslivet heng saman med at fritida vår har vorte ei vare.»

Etter å ha undersøkt litt får eg eit inntrykk av at forløparen til det moderne friluftslivet, som tok til under den nasjonalromantiske perioden, ca. 1830–1870, ikkje var spesielt folkeleg. Dei fyrste fjellsportpionerane var gjerne adelsmenn (og nokre få kvinner) frå Storbritannia og Noreg i siste halvdel av 1800-talet. 

Seinare vart friluftslivet meir ålment, ikkje minst takka vere arbeidarrørsla og Den Norske Turistforening. Men populariseringa av friluftslivet førte også til ei gradvis spesialisering i ulike undergreiner, slik Rune Waaler ved Noregs arktiske universitet har skildra. Utstyrsprodusentane følgde etter. Og med den generelle velstandsauken frå 1970-åra og utover skaut marknaden verkeleg fart. Det er folk med høg utdanning og god råd som deltek mest i friluftslivet, og dei likar altså utstyr. 

Sjølvrealisering

Jamvel om friluftsliv gjev oss ei kjensle av meistring og fellesskap, er det tydeleg at det norske friluftslivet, anten det gjeld turgåing eller fjellsport, har vorte ein marknadsplass der kommersielle aktørar har etablert seg for å selje oss varer, tenester og opplevingar. Kan hende er denne kommersialiseringa av friluftslivet berre eit utslag av ein annan og meir djuptpløyande kulturell tendens, nemleg at fritida vår har vorte ei vare. 

Når det som tidlegare var fri tid, har vorte sjølvrealiseringstid, er det ikkje fritt for at fritidshobbyane våre gradvis går frå å vere noko vi gjer fordi det har verdi i seg sjølv, til noko som gjev status og sosial anerkjenning. I takt med aukande status kjem aktørane i merksemdsøkonomien – plassen der teknologiselskapa, reklamebransjen og handelsstanden møtest for å kapitalisere på det vi til kvar tid rettar konsentrasjonen vår om – på banen. 

Anten ein aktivt postar på sosiale medium eller berre følgjer med, vil leverandørar av digitale plattformer overvake aktiviteten og selje informasjon vidare til annonseselskap som tilbyr målretta reklame.  

Eit døme: Kvar gong eg går til jobb, går eg forbi Löplabbet i Pilestredet. Sannsynlegvis basert på registrering av geografiske data og det dei veit om utdanningsnivået mitt, alderen min og fritidsinteressene mine, tilbyr selskapa meg målretta reklame for løpesko, sjølv om eg ikkje har søkt etter slike på nettet på lenge. No for tida meiner dei at eg helst treng to par, eitt til asfalt og eitt til skogen. 

«Det er vanskeleg å tenkje høgt om løysingar utan å verte oppfatta som moraliserande, og med det mistar ein kanskje øyra til dei som burde lytte mest.»

Påverka

Dei store klede- og utstyrsprodusentane innan sport og friluftsliv nøyer seg ikkje med vanleg nettreklame. Dei har skjønt at det som verkeleg sel, er profilar som kan syne fram merka deira på digitale plattformer og påverke andre friluftsentusiastar til å kjøpe det dei produserer. Kjende eller mindre kjende friluftsentusiastar får betaling i pengar eller utstyr for å opptre i skinande reklamevideoar, og vert vandrande reklameplakatar. 

Framstillinga i den typiske reklamefilmen gjev lovnad om ein livsstil mange vil ha, men som dei fleste berre kan drøyme om. Snutten vekslar kanskje mellom å filme påverkaren sitjande i ei sobert innreidd trehytte i mjukt dagsljos, der han eller ho snakkar om kjærleiken til naturen, til sporten, og kanskje til berekraftige materiale. I neste sekund er vi utandørs: Vi ser heftige rørsler, ski gjennom snøen, fokuserte auge i klatreveggen, filma i sakte, så hurtig tempo. Dei heile akkompagnert av stemningssetjande musikk.  

I filmane ser det ut til at friluftslivet er i fokus. Utstyret kjem nesten i bakgrunnen, det vert berre framstilt som ei hjelpande hand på vegen mot fullstendig kontroll over naturen, elementa og oss sjølve. I røynda er det omvend, det er sjølvsagt kleda og produkta produsentane tener pengar på. Dei finn stadig tekniske nyvinningar som gjer den førre modellen avleggs. Ingen vil risikere å verte hengjande bak fordi utstyret ikkje er i orden, noko som driv forbruket til vêrs. 

Klatring er ein utstyrstung sport.

Foto: Privat

Draumen reklamane sel, er forlokkande, det har eg førstehandsrøynsle med. For å spe på den etter kvart minkande sparekontoen min fekk eg meg sommarjobb i den lokale klatrebutikken i Henningsvær. Løna eg fekk inn på konto, gjekk nesten rett ut igjen. Det var jo så mykje klede og utstyr eg kunne kjøpe, som ville forbetre klatreopplevinga mi mange hakk, tenkte eg, medan eg skrolla på Instagram. Filmane hadde effekt, eg fekk lyst på produkta. Men eg kjende òg på ein ambivalens. 

Å gøyme seg bak utstyret

Det hender til og med at eg gjev utstyret skylda for at eg ikkje yter betre i klatreveggen eller i puddersnøen. Skoa er for glatte, eg har ikkje nok kalk på hendene, skia er for lange og vert vanskelege å svinge på, det er for flatt lys for skibrillene mine.

Eg legg sjølv merke til korleis eg har vorte indoktrinert til å tenkje at eg treng alt mogleg slags utstyr sjølv for enklare aktivitetar som ein fjellskitur. Langfell, kortfell, regulerbare stavar med ekstra brei trinse, for ikkje å kaste bort ein kalori for mykje i motbakkane. Eg mislikar sjølv denne optimaliseringa, men tør ikkje heilt prøve utan heller. Ikkje berre av tryggleiksmessige årsaker, men òg av konkurranseomsyn. Eg konkurrerer med meg sjølv og andre, jamvel om eg inst inne veit at konkurranse ikkje har nokon som helst plass i det friluftslivet eg eigentleg vil føre. 

Forbruket i det norske friluftslivet er skyhøgt. Nordmenn toppar statistikken over landa som kjøper mest friluftsutstyr, ifølgje Framtiden i våre hender. Hovudorganisasjonen Virke fann at nordmenn kjøpte turutstyr- og klede for 17 milliardar kroner i 2023. Ein studie av norsk forbruk frå Yale University, publisert i tidsskriftet Journal of Industrial Ecology i 2016, syner at kvar krone som vert brukt på forbruk og tenester, gjev eit klimagassutslepp som 44 gram CO2. Men produksjon av syntetiske fibrar fører også til at miljøgifter hamnar i vatnet, i lufta, etter kvart i kjøtet til dyra og i vår eigen kropp. Vil det kvele oss, til slutt? 

At forbruket må ned, skjønar alle. Ja, vi må verte flinkare til å reparere klede og utstyr og bruke om att. Vi må kjøpe meir brukt og reise mindre, dra på fleire turar i nærområda og følgje merkte stiar for å spare sårbar natur. Det er vanskeleg å tenkje høgt om løysingar utan å verte oppfatta som moraliserande, og med det mistar ein kanskje øyra til dei som burde lytte mest. Eit skifte til eit grønare friluftsliv vert ikkje mogleg, trur eg, om ikkje dommen vår om kva som er vakkert og godt, og som gjev status, også skiftar. Kan vi førestille oss eit meir nøkternt alternativ til aukande kommersialisering? 

Ein terrier i buksebeinet

Filosofien til fjellføraren og naturfilosofen Nils Faarlund, som var turkameraten til Arne Næss, kan vere eit godt utgangspunkt for korleis ein kan tenkje om friluftsliv i seinkapitalismen. Faarlund har i mange år vore den fremste kritikaren av kommersialiseringa av friluftslivet, spesielt kledeprodusentar som brukar syntetiske fibrar og membranar, som til dømes GoreTex. Sjølv kallar han seg ein terrier i buksebeinet på bransjen. Han har heller ikkje vore sein med å korrigere kollegaer som han meiner driv friluftsliv på ein skadeleg måte, anten ved å ta for stor risiko eller ved å bruke naturen på ein måte som ikkje fremmer eigenverdien hans. 

I 2017 heldt han eit føredrag for Design og arkitektur Norge (Doga), kledd i vadmål frå topp til tå og støtta av ei isøks. Klippet ligg framleis på nettet. Opptaket syner ein då åtti år gamal Faarlund tale, på grammatikalsk og akademisk utmerkt engelsk, med sterk Toten-aksent. Publikummet han talte til, var ein gjeng designarar som nettopp arbeidde med å lage nye tekniske klede og utstyr til friluftslivsbransjen. Bodskapen var enkel: Ved å praktisere eit friluftsliv der naturen står i sentrum, kjem vi i kontakt med det moralske kompasset vårt. Verdiar som empati og vyrdnad leier an, inn i naturen.

Kanskje finn vi det vi leiter etter.

Pernille Ekornrud Grøndal er journalist i Dag og Tid.

pernille@dagogtid.no