Lytt til artikkelen:

Utferd

Erika Fatland

erikafatland@hotmail.com

Og slik hugsar eg det. Det var som eit svakt skimmer i meg frå tidleg av: nett ikkje som ein lengt, men som ein ve. Noko meir, kjendest det som, enn berre å lengte vekk frå bygda og dei vande omgjevnadene: skulen, bensinstasjonen, ur og stein, slakteriet. Eg ville ikkje ha avveksling, eg vil ikkje bort og sidan heim att, eg ville bu i ei anna verd.

Mennesket, skriv Thomas Hylland Eriksen ein stad, har ikkje røter, det har føter. No for tida har mennesket, den evige nomaden, også kredittkort. Det har reisebyrå på internett, det har bonuspoeng hjå SAS og cashpoints hjå Norwegian, det har trillekoffert, ryggsekk og reiseapotek. Sjansane for å setje vandringstrongen ut i livet er difor legio. Kanskje, tenkjer eg no, mange år etter, var eg berre ei reiselysten tenåringsjente som drøymde om det eventyrlege, uhygieniske tilværet til ryggsekkturistane på ei kvit og vakker strand ein stad i Det fjerne austen, på ei øy, med billeg øl og fordomsfrie omgangsformer. Kva, tenkjer eg, om noko, skilde reisetrongen min frå den til andre? Kanskje ikkje noko anna enn at han var min. Men noko må det ha vore, tenkjer eg likevel, noko meir, denne skimrande veen eg alltid kjende like under huda frå eg var lita, og som eg kjenner enno.

For eg vende aldri heim. Eg reiser enno. Når eg sit i lag med jamaldrande ungdomsvener, vert eg råka av det faktumet at dei for lengst har vorte vaksne. Storøygd lyttar eg til utgreiingane deira om pensjonspoeng, HMS-problematikk på jobben, barnehageplass, problem med forgassaren, ordningar for avspasering og svikt i fundamenta til den nye plattingen utanføre rekkjehuset. Ikkje at desse venene ikkje reiser, tvert om, ein gong eller to i året – i eit normalår, vel å merke – tek dei seg både ei veke her og to veker der. Og med stort utbyte. Eg merkar stundom at eg er avundssjuk på denne føreseielege tryggleiken og tenkjer: Så godt det hadde vore om eg slapp denne rastløysa som alltid kjem over meg etter nokre månader, ofte berre etter nokre veker eller dagar heime. Også mannen min ville vel kan hende ha sett pris på noko mindre fjernve og rastløyse hjå den han deler kvardagane med. Nokre av dei, i alle fall.

«Så heldig du er», kan ein slik ven seie, «som berre kan reise og reise nett som du vil og når du vil».

Kanskje det. For mange år sidan, fortalde mannen min meg, var han til stades på eit føredrag Thor Heyerdahl heldt i Oslo. Etterpå våga han seg bort til den store eventyraren, kom i prat og sa noko sånt som at så fantastisk og eventyrleg spanande det ville ha vore å reise over havet på ein flåte av balsa, slik han hadde lese om i ei av yndlingsbøkene sine då han var gut, Kon-Tiki ekspedisjonen. Heyerdahl såg skarpt på han og sa: «Kvifor gjer du ikkje det, då?»

Det same tenkjer eg når folk seier liknande ting til meg. Det er jo berre å gjere det. Kjøpe den billetten, reservere det herberget, bruke opp dei bonuspoenga som berre står der, bruke opp sparepengane, finne ein ukjend stad på kartet som ingen har høyrt om, og så dra dit. Du vil verte forundra over kor lett det er, og ikkje berre det, du vil verte slått til jorda over kor vel motteken du vil verte overalt.

Nest etter vandringstrongen er gjestfridomen eit av dei fremste kjenneteikna til oss menneske. I ein liten fjelldal, i det mest bortgøymde hjørnet av Himalaya, eller hjå det reinsdyrridande tsaatanfolket i Nord-Mongolia, hjå fattige ørkenfolk i Turkmenistan eller i det bestemorstyrte mosuofolket ved Lugusjøen i Yunnan i Kina: Overalt har eg vorte motteken med den same varme gjestfridomen og omsuta. For kvar dårlege oppleving kan eg telje minst tjue gode.

Det vanlegaste spørsmålet eg får, er om det ikkje er farleg å reise åleine som kvinne rundt i verda. Svaret mitt har nesten vorte ein frase, fordi eg gjentek det så ofte. Nei, plar eg svare, det er tvert imot stort sett ein fordel å reise rundt i verda som kvinne. Medan mannlege reisande mange stader berre får snakke med halvparten av befolkninga, får eg også møte kvinnene og får innsikt i verda deira.

Eit anna spørsmål eg får ofte, er om eg ikkje er redd undervegs. Jo, det har vel hendt, særleg under transportetappane. Men den som er reddast, er nok han som sit heime utan alltid å vite kvar eg er eller kva som skjer, og som dessutan er velsigna med ein livleg, reint ut sagt diktarisk fantasi. Men også han har med tida vorte meir barka som fylgje av rein mengdetrening. Risikoar finst i alle yrke, ikkje berre mitt, og det finst langt farlegare aktivitetar enn å reise verda rundt og snakke med folk. Taktekking på hytta, til dømes. Rafting. Eller, om ein skal tru nokre av haustens kronikkskribentar, nachspiel på Landskappleiken.

Eg trur Thor Heyerdahl kika oss begge over skuldra då me for eit år sidan snudde globusen på hovudet og peika på det mest fjerntliggjande punktet det var mogleg å kome, bokstaveleg talt berre eit punkt, mindre enn ein flugelort, omtrent som eit punktum i ei salmebok: Hiva Oa.

Den kroniske fjernveen dulma ein augneblink då avgjerda var fatta. Ikkje berre fordi me skulle reise til ein stad så langt unna Oslo som det var råd å kome, men fordi draumen om sydhavsøya, palmane og det store oseanet er den arketypiske, den ultimative fjernlengten. Til Hiva Oa var det Paul Gauguin sette kursen i 1901 i fåfengt håp om endeleg å finne sitt jordiske og reine paradis, ein stad der menneska enno levde utan moderne påverknader, som før syndefallet, uskyldige, naturlege og ekte.

Gauguin hadde vorte skuffa over Tahiti, der fransk misjon og vestleg dekadanse i hans auge hadde forderva det opphavelege og genuine han lengta til. Svært mange av bileta han måla i Polynesia, skildrar slett ikkje dei samfunna og dei livsformene han såg, men er nostalgiske draumebilete om ein nyss svunnen gullalder som heile tida syntest berre nokre sjømil unna. Heller ikkje på Hiva Oa fann han draumen, tvert om rådde misjonærar, moral og fransk småborgarskap grunnen i det vesle samfunnet, nett som på Tahiti. Ikkje var det vakre, kvite strender og lagune der heller, som på Tahiti, fordi Hiva Oa ikkje er omgjeven av eit beskyttande korallrev, men ragar med høge klipper beint or hav. Derimot fann den franske kunstnaren grava si der, berre 54 år gamal, sjuk, elendig og fattig. På gravsteinen på den vesle kyrkjegarden oppe i bakken frå Atuona, den største tettstaden på Hiva Oa, står det berre «Paul Gauguin, 1903». Ingen på øya visste når han var fødd.

Rett ved sida av ligg grava til ein annan som lengta så langt bort frå sitt eige liv som han kunne kome, nemleg den belgiske visesongaren Jacques Brel, som på slutten av livet la sin elsk på desse øyene, Marquesasøyane, eller Les Marquises, som dei heiter på fransk, og som også er tittelen på det siste albumet hans.

Og berre nokre steinkast – rettare sagt nokre sjømil – unna finn me Fatu Hiva, dit Thor Heyerdahl kom i 1937, 22 år gamal, saman med kona Liv, likeins i ein romantisk draum om å finne det reine og ekte livet, det som skulle levast splitter nakent, i pakt med naturen, utan annan næring enn det hav og jungel kunne by på. Dei hadde sett seg føre å verte i den paradisiske naturtilstanden resten av livet, inkje mindre. I staden vart det med eitt års tid, før opne, betente kjøttsår, feilernæring og andre plagar nesten hadde sendt også dette eventyrarparet i ei antipodisk grav.

Sidan Hiva Oa ikkje har strender som eignar seg godt for badeliv og knapt nokre andre attraksjonar, er turismen avgrensa og sporadisk.

Nei, innfødde i bastskjørt såg me ikkje. Knapt på hesteryggen, heller, sjølv om hestar var det viktigaste framkomstmiddelet på øya heilt til 1980-åra, då bilvegane kom. No køyrde befolkninga omkring i store, hestekraftsterke amerikanske pickupar, men blomekransar i håret, det hadde dei. I alle fall på søndagar, når dei skulle til messe, det desiderte høgdepunktet i løpet av veka. I alle fall for oss. For medan befolkninga her som elles i Fransk Polynesia er i ferd med å miste dei lokale språka, som meir og meir vert fortrengde av fransk, også heime hjå familiane, er det liturgiske språket framleis det opphavelege polynesiske. Og songen. Fleirstemd og i naturtonar song forsamlinga salmar til lokale melodiar der ein kunne høyre bruset frå Stillehavet i dei skire overtonane.

Ugløymelege var også scenane som utspelte seg i den lokale kolonialen den ettermiddagen den månadlege forsyningsbåten hadde lagt til ved øya. Då var det dans rundt frysedisken. Endeleg var det frosne mange touts (sukkererter) og nye flasker med Beaujolais å få.

Snart kom me inn i ein rytme like bedageleg og søvnig som hjå dei andre øybuarane. Me kunne ane korleis alle dei polynesiske øysamfunna måtte ha verka på reisande for hundre år sidan eller meir. Som små, fredfulle kardemommebyar, stader der ingenting hasta fordi det aldri er noko som hastar på ei øy, trygge små hamner utanfor verda, lysande prikkar i eit uendeleg, mørkt osean, der det einaste som er større, er den sprakande stjernehimmelen som kvelvar seg over hav og øyer kvar natt.

Og likevel er ikkje resten av verda langt unna her heller. Ikkje for den som berre vil og kan. Frå den søtaste, vesle flyplassen i verda, Aéroport Jacques Brel, oppkalla etter den belgiske songaren som også var ein entusiastisk pilot, så entusiastisk at han flaug sjuke øybuarar dei tre–fire timane over havet til Tahiti når dei trong det, går det no fly kvar einaste veke til Papeete, hovudstaden i dette enorme øyriket.

Samstundes har verda også kome til Hiva Oa. Her er lækjar, tannlækjar, psykolog, bank, postkontor, gendarmerie, police, kulturhus, apotek, barnehage, barneskule, ungdomsskule, gymnas og eit imponerande idrettsanlegg. Alt saman finansiert av koloniherrane i Paris, sjølvsagt. Sjølvstendetanken står ikkje sterkt på Marquesasøyane. Om det er noko dei helst vil fri seg frå, er det sjølvstenderørsla inne på Tahiti. Dersom sjølvstendet hadde vorte realitet, ville det nemleg hurtig ha teke slutt på alle desse velferdsgoda, og forsyningsskipet med. Som bedagelege rentenistar kan folket enno leve livet sitt i fred og ro og stelle den vesle hagen sin, i alle fall så lenge Frankrike ser seg tent med å vere ei stormakt blant stormakter, herskaren over eit enormt havimperium der den franske marinen kan utfalde trikolorens lett radioaktive suverenitet.

Dagane gjekk. Sola stod opp og teikna banen sin mot senit og ned att, likeins, dag for dag. Nettene var fylte av stjerner og insekt. Bølgjeslaget mot klippene stilna aldri. Og frå barskogen – ja, barskogen – i høgda strøymde dufta av furunåler og kvae. Ein gong hadde desse øyene om lag hundre tusen innbyggjarar. Så kom europearane og mikrobane. No ligg det berre eit par tusen menneske og søv i dei små ferdighusa sine, omgjevne av hibiskus og ixora. Inne i skogen smuldrar ruinar av digre, eldgamle bygningsanlegg: tempelplattformer, prestebustadar, høvdingsalar. Og ein og annan gåtefullt smilande tiki.

Slike netter kunne eg ei stakka stund kjenne korleis fjernveen sleppte taket, roa seg og pusta meg i øyra: Du er framme no.