Uiiiii uiiiiii – dei skarpe ropa teiknar lydliner på sommarhimmelen. Lyfter du hovudet, kan du sjå kven som lagar dei: små, svarte bogar som flyg kvikt over byen.

Tårnseglarane har kome frå vinterleirane sine. Trekket deira har lenge vore omkransa av uvisse. Det er først nyleg at studiar har byrja å avsløre kor bestandar som hekkar i Nord-Europa, dreg når dei kalde månadene rår over den nordlege halvkula.

Eit utbreitt mønster hjå trekkfuglar synest å vera «bukkehoppet». Det går ut på at bestandar som hekkar lengst nord, overvintrar lengst sør. Dermed følgjer dei fluktliner som «hoppar bukk» over trekkrutene til bestandar som held seg i sørlege delar av hekkeområdet – desse slår seg ned i nordlege delar av overvintringsområdet.

Historia er annleis hjå tårnseglaren, som har utvikla eit trekkmønster som liknar meir på ei kjede: Dei som hekkar sør i Europa, overvintrar som regel lenger sør i Afrika enn dei som hekkar i Norden. Faktorane som er med på å forme trekkruter over tid, er mange: tilgang på næring, konkurranse og fysiske skilnader mellom ulike bestandar, genetikk og ikkje minst tradisjon.

I dag verkar det som om tårnseglarar som hekkar i det sørlege Europa, trekkjer til det søraustlege Afrika i desember, medan individ som hekkar i Norden, held seg over tropisk Vest-Afrika, lenger nord og lenger vest. Når dette er sagt, så er tårnseglartrekket også særs dynamisk, for desse fuglane landar så å seie aldri utanfor hekkesesongen.

Dei lever det meste av livet på vengjene. På 2010-talet vart tårnseglarar som hekka i Sverige, utrusta med små sensorar. Desse måler blant anna akselerasjon, noko som skal gjere det mogleg å få vite i kor stor grad ein fugl har vore i stillstand. Dette krev at han vert fanga att i seinare år.

På småfuglar er det nemleg umogleg å bruke GPS-sporarar, av di dei veg for mykje. Det skulle syne seg, då nokre tårnseglarindivid kom attende, at dei hadde halde seg flygande i 99 prosent av tida i dei ti månadene som skil to hekkesesongar frå kvarandre. Ungfuglane, som ikkje hekkar før etter eit par år, kan flyge i fleire år på rad utan å lande.

Tårnseglarar et, drikk, parar seg og søv på vengjene. Men hekking krev framleis ein stad å slå seg ned og leggje egga, sjølv om reirmaterialet også vert samla i flukt. Opphavleg hekka tårnseglarar i naturlege holrom og sprekkar, til dømes i klippeveggar.

Arten har over tid tilpassa seg menneskelege byggverk, og er no avhengig av dei i hekkesesongen. Men dette tilhøvet synest å ha gått inn i ein ny epoke. No er det slik at menneske anten tettar passande holrom i bygningar eller riv det gamle og byggjer nytt. Dei nye bygningane er tettare og glattare, og av den grunn ugunstige for ein art som tårnseglaren.

I fleire europeiske land har det vore registrert kraftig nedgang i bestandane. I Noreg, til dømes, er arten rekna som nær truga. Tap av habitat verkar som den fremste årsaka, men det er sannsynleg at auka bruk av insektdrepande middel også spelar ei rolle i utviklinga. Tårnseglarar hekkar gjerne i eigna kasser, og det er mogleg å leggje til rette for det.

Med kløfta i halen og straumlineforma kropp liknar tårnseglaren på nokre svaleartar, men svaler og seglarar er ikkje i slekt. Tårnseglarar kan ofte verte sett flygande i grupper; då skrik dei gjerne òg. Kva denne sosiale framferda betyr, er ikkje heilt avklart, men det verkar som om skrika gjer at fuglane kjenner kvarandre att og kan halde kontakt i lufta.

Foto: Naïd Mubalegh

Dei er utprega insektetarar, og dei samlar insekt i flukt med gapande nebb. Hekkesesongen er kort. Størsteparten av individa kjem til Noreg i byrjinga av juni, og hausttrekket byrjar i september. Hoa legg som regel to–tre egg i eit holrom innreidd med kvistar og anna passande materiale, og egga vert ruga av begge foreldra, som arbeider skift, i cirka tre veker.

Tida frå klekking til flygedugleik kan variere mykje, mellom fem og åtte veker. Dette er eit anna særmerke ved tårnseglaren: Er maten knapp, går ungfuglane inn i ein slags dvaletilstand og kan overleve opptil ti dagar utan næring.

Det vitskaplege namnet til tårnseglaren, Apus apus, kjem frå gamalgresk a, «utan», og pous, «fot». Føtene hans, som han knapt brukar, er korte og nesten usynlege. Seglarar har mange fellestrekk med svaler, men dei to fuglefamiliane er på ingen måte i slekt.

Medan svaler er songfuglar i ordenen sporvefuglar, er seglarar i slekt med kolibriar. Seglarfamilien tel over hundre artar, der nokre trekkjer og andre er stadfaste. Utbreiingsområdet til tårnseglaren er stort og strekkjer seg over store delar av Eurasia, mellom Aust-Sibir i aust og den europeiske atlanterhavskysten i vest. Alle desse bestandane, også dei som hekkar i Kina, trekkjer til subtropisk Afrika om vinteren.

På nokre språk, til dømes fransk og spansk, viser namnet til forma kroppen dannar i flukt – grunntilstanden til denne fuglen – som vert samanlikna med ein hammar eller ein sigd. På persisk heiter dei «vindetarar».

På norsk eller tysk er det måten å flyge på som har sett sitt preg på namnet: Med straumlinjeforma kropp og lange, smale vengjer som gjer lynraske kursendringar mogleg, seglar dei faktisk på lufta og vinden. Tårnseglaren er den raskaste fuglen i vassrett flukt. Han kan nå opptil 112 km i timen. Og om natta stig dei med varme luftmassar opp til eit par kilometers høgd; det er der dei søv, langt over alle jordbundne farar...

Naïd Mubalegh har bakgrunn i evolusjonsbiologi og arbeider som forskar, omsetjar og lærar.