Kvar enn ein ferdast i Søraust-Noreg, lyser det av raude perler på nakne tre: 2024 er eit rognebærår. Mange er dei som set pris denne næringskjelda – gråtrastar, sidensvansar, dompapar… Og så er det dei fargerike vandrarane frå nord, konglebitane. I gode rognebærår kan dei reise sørover i stort tal.

Då dei fyrste dukka opp i sørlege strok av Noreg i slutten av oktober, lurte feltornitologar på omfanget av vandringa. Skulle ein vente ein «invasjon», som det også heiter, i år? Slike kjem med nokre års mellomrom, og den førre var vinteren 2020–2021.

No verkar det klart at rørsla er stor i år. Men det inneber ikkje at alle forsøk på å møtast vert vellukka. To gonger drog eg for å sjå dei, og kvar gong var dei fråverande då eg kom fram. Det som ikkje mangla den eine gongen, var fotografar med teleskoplinser som såg seg rundt, og på mobilen, for å følgje med på kvar Nordens papegøyar hadde vorte sette i det aller siste. Sidan har bilete av desse fargerike vintervitjarane blømt på sosiale nettverk.

«Korleis pardanninga skjer, er ikkje kjent – seksuell seleksjon har truleg spelt inn når det gjeld den knallraude fargen på hannane.»

Eg har fått meldingar om at dei har vore på Grefsenkollen i Oslo denne novembermorgonen. Det er nær nok, eg reiser straks eg er ferdig på jobb. Oppe på kollen ligg den fyrste snøen slørtynt over bakken. Det er hòl i skydekket, men klokka er to, og det byrjar å mørkne. Brått høyrest mjuke lydar, noko som ligg mellom plystring og bjølleklang, nett slik konglebitar høyrest ut, men det er berre samspelet mellom tauet og metallet i eit flagg som vaiar på stonga.

Noko rører seg i djupet av eit stort rognetreholt. Kikkerten tek blikket dit: Her et ei lita gruppe med den næraste slektningen til konglebiten, dompapar. Så skjer noko på himmelen: Ein flokk med større finkefuglar flyg over åstoppen og forsvinn på den andre sida. Dei er dobbelt så store som dompapar og har ganske lang hale. Det er i neste runde eg finn dei der dei landa: tolv konglebitar i ein tretopp.

Dei har, som med vilje, sett seg på toppen av det høgaste ospetreet. Konglebitar er ikkje skye, sikkert av di dei hekkar langt frå folk og har vore lite utsette for vår vald. Den finske zoologen Erkki Pulliainen, som undersøkte ein bestand i Nordaust-Finland på 1970-talet, fortel at nokre rugande hoer lèt seg lyfte frå reiret utan å protestere, og det manglar ikkje på liknande forteljingar.

Nokre dagar tidlegare hadde eg drege opp til Frognersetra, der to fugleforskarar på Naturhistorisk museum, Laima Bagdonaite og Becky Cramer, skulle fange konglebitar. Målet var blant anna å få blodprøvar av den gåtefulle arten til DNA-banken museet forvaltar. Eg drog innom mellom to gjeremål. Diverre gjekk eg glipp av den einaste fuglen som kom i fangstnettet den morgonen, men eg fekk høyre soga: Han var ikkje akkurat noko lite nurk i handa – som her var både røynd og skånsam.

Han fekk ring kring beinet og flaug. Ein veit faktisk lite om kvar konglebitane som dukkar opp sørpå i store tal, kjem frå. Tidlegare gjekk ein ut frå at det dreidde seg om nordiske og russiske fuglar som reiste i samla flokkar, men data sett med nyare blikk tilseier at kjelda til kvar vandring kan vere langt smalare. Når det gjeld den norske hekkebestanden, er han vurdert til å liggje mellom 1000 og 2000 individ. Vonleg vil ringmerking gje betre innsyn i rørslene til konglebiten, som er like mystisk som han er tillitsfull.

Dagen er vorten så mørk at alt nærast er skuggespel, men det går an å skimte fargane på konglebitane som sit i tretoppen: To av dei er rubinraude. Dei andre har grå fjørdrakt, med gulgrøne og rustoransje felt ulike plassar på kroppen. Dei skinande fjørene lyser i det døyande lyset. Dei raude er vaksne hannar, dei andre er hoer og ungdommar.

Slik det er hjå småfuglar, tek det berre eitt år frå dei vert klekte til dei er kjønnsmodne. Men no er det vinter, og det gjeld å halde det gåande i kulda. Konglebiten er vegetarianar, men namnet er misvisande: Han forsyner seg ikkje av kongler, til skilnad for korsnebb, som han på avstand og ut frå fargane liknar på. Konglebiten likar skot, knoppar og frø, og bær når sesongen kjem, særleg rogne- eller einebær. I bæra er det særleg kjernen dei set pris på. Det vitskaplege namnet Pinicola enucleator tyder «han som bur i furu og trekkjer ut kjernar».

Utbreiingsområdet for arten spenner over eit borealt belte, på begge sidene av Altanter- og Stillehavet. I Noreg hekkar han hovudsakleg i Finnmark. Livet hans utanfor vintervitjingane er hemmeleg. Korleis pardanninga skjer, er ikkje kjent – seksuell seleksjon har truleg spelt inn når det gjeld den knallraude fargen på hannane.

Konglebitar som har reist dit det var næring i sørlegare strok, plar kome tilbake til leveområdet i nord alt i februar–mars, men egglegginga skjer ikkje før i mai–juni. Dei likar seg i gamal barskog, og reiret vert bygd i eit tre – gran, furu, bjørk eller einebær. Den vanlege storleiken på kullet er fire egg. Dei vert ruga i to veker, og det tek to veker til før ungane forlèt reiret. Så held dei saman med foreldra ei stund før dei vert sjølvstendige.

Rørslene til konglebiten har fått mange namn: vandring, invasjon, men også trekk. Det er langt mellom dei nordlege og dei sørlege delane av Norden. Ein hypotese som ofte har vorte føreslått, er at konglebitane vert drivne ut av dei boreale leveområda sine av matmangel.

I ein ny studie frå 2022 syner ornitolog og professor i økologi Svein Dale at det verkar meir sannsynleg at det er overfloda som får dei til å ta til vengjene, utan at det rår knappleik i nord når dei reiser. Dei åra rognetrea ber tungt med bær, gjer dei det over mykje av landet, men tilgangen til næring vil truleg vare lenger i sør.

Flokken på tolv lettar frå treet og forsvinn i skogen nedanfor kollen. Eg må ned igjen til dagens ærend og køyrer langs lier som lyser av rogn. Konglebitar vert kalla omstreifarar, men kan halde seg på same område ei tid når dei har funne ein plass der dei trivst. Eg tek med meg håpet om eit gjensyn.

Nald Mubalegh

Nald Mubalegh har bakgrunn i evolusjonsbiologi og arbeider som forskar, omsetjar og lærar.

naid.mubalegh@gmail.com