JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Feature

Den siste oska

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Forbrenning i to trinn: Luftstraumen gjennom ein moderne reintbrennande omn er svært mykje meir kompleks og gjennomtenkt enn i gamle omnar.

Forbrenning i to trinn: Luftstraumen gjennom ein moderne reintbrennande omn er svært mykje meir kompleks og gjennomtenkt enn i gamle omnar.

Illustrasjon: Morten Seljeskog, Sintef

Forbrenning i to trinn: Luftstraumen gjennom ein moderne reintbrennande omn er svært mykje meir kompleks og gjennomtenkt enn i gamle omnar.

Forbrenning i to trinn: Luftstraumen gjennom ein moderne reintbrennande omn er svært mykje meir kompleks og gjennomtenkt enn i gamle omnar.

Illustrasjon: Morten Seljeskog, Sintef

6197
20210305
6197
20210305

Nyttårskvelden vert feira med fyr og flammar. Me peisar på med vedkubbar. Det er siste kvelden med open eldstad i heimen til venen min. Tusenårsgamle tradisjonar med tilhøyrande flammar vert kvelte av Bergen kommunes vedtak om reintbrennande omnar. Vedfyring er blitt både ei forureiningskjelde og ein miljøversting.

Rundt midnatt går me ut i den beinkalde natta. Eit fyrverkeri av pandemiske dimensjonar slår imot oss og lyser opp byen og tilværet. Det svir i auga, og lungene vert fylte med røyk.

Nyåret har gjeve oss reine fimbulvinteren i Noreg. Klimaskeptikarane har fått anekdotisk bevis. Me andre sit att med frysingar. Det er polarkvervelen som har stranda litt lenger sør enn vanleg, noko som kan skildrast med dei vakre likningane til den svenske meteorologen Carl Gustaf Rossby. Han var sjølvsagt utdanna ved Bergensskolen.

Eg sit no og dekonstruerer verket til ein annan svenske: eit furukjøkkenbord frå Ikea kjøpt på opningsdagen i Bergen 1984. Det skal bli flammanes rov.

Kva er ved? Det er levd liv og no lagra energi. Kva er liv? Ei utmerkt bok av fysikaren Erwin Schrödinger, men også eit evig strev mot naturens trong til mest mogleg uorden.

Ved, av nokre kalla biomasse, er eit produkt av fotosyntesen. Fotosyntesen gjer solstråling, karbondioksid og vatn om til blant anna sukker, cellulose og lignin. Dei er alle lange kjeder av molekyl sette saman av karbon, oksygen og hydrogen.

Fotosyntesen er ein særs dårleg prosess. Berre 5 prosent av energien motteken frå sola vert omdanna. Ved fyring må ein prøva å få til den omvende prosessen for å få ut mest mogleg energi på den reinaste måten. Ein bryt ned den ordenen som livet har skapt.

Ved består av oppsamla energi som kan nyttast, såkalla fri energi. Biomassen skal gjerast om til varme, karbondioksid og vatn igjen. I den kjemiske reaksjonen mellom karbon, hydrogen og oksygen vert det frigjort energi og produsert karbondioksid og vatn. Energiinnhaldet i eit kilogram tørr ved er om lag 5 kWh.

I gamle peisar og omnar klarer ein ikkje å få til fullstendig forbrenning. I tillegg får ein ikkje-forbrende avgassar som karbonmonoksid, metan og andre meir skadelege hydrokarbon, flyktige organiske sambindingar, sot, som er karbon, og partiklar.

Eg ser bort på den nyinstallerte støypejernomnen min. Utvendig er han heilt lik den gamle som kona og eg kjøpte for 35 år sidan i eit anfall av nostalgi og romantikk. Men dei innvendige kvalitetane er betre.

Omnen har to luftinntak – eit for primærluft til den brennande veden og eit til sekundærlufta som vert forvarma av varmeutveksling med gassrestane som går opp pipa, før ho via dyser vert blanda med dei ikkje-forbrende avgassane over veden som tek fyr. På denne måten hentar me ut meir energi, og me får ned utsleppa. Det er reine columbiegget.

Det er ein pris å betala. Før var det peiskos, no er det blitt vitskap. Alt er omvendt. Eg legg dei store trestykka nedst og kveik på toppen. Å brenna ovanfrå og ned gjev mindre partikkelutslepp, då veden vert oppvarma før han brenn.

Ein må også syta for jamn forbrenning for å oppnå optimal verknadsgrad, som for omnen min er oppgjeven til 78 prosent.

Eg tenner fyrstikka. Kva er ein flamme? Kva skjer når ved brenn? Det første spørsmålet var yndlingsspørsmålet til far min, og det fekk forvirringa fram i kvar einaste forsamling. Vel far, det tok litt tid før eg fann svaret: Det er ikkje stoff, berre lys frå veldig varme gassar. Dess blåare farge, dess varmare er det. Temperaturen ligg på om lag 1500 grader celsius.

Så prøver eg å tenna fyr på veden. Varmen frå fyrstikka driv ut fukt og brennbare gassar frå veden. Jau, til og med tørr ved inneheld vatn. 18 prosent, faktisk.

Dei brennbare gassane – karbonmonoksid, metan, hydro­-
karbon og flyktige organiske sambindingar – blandar seg med oksygen og tek fyr. Dette startar ein kjedereaksjon som driv ut endå fleire brennbare gassar, og dermed har me det gåande. For å sitera ein brannsjef: «Klarer du ikkje å stoppa brannen med skosolane, kan du like godt gje opp».

Når begynner sjølve veden å brenne? Ifølge Ray Bradburys dystopiske roman 451 Fahrenheit, der dei brenn bøker, skjer det ved 230 grader celsius. For å antenna ved treng ein litt meir om lag 300 gradar celsius. Då startar veden å ulma i overflata. Å ulma er ein mykje treigare prosess en gassbrenning. Fyrer ein godt, vert veden til sist så varm, over 600 gradar celsius, at han vert raudglødande og til trekol. 20 prosent av forbrenninga skjer ved at veden ulmar. Resten tek gassane seg av.

No er eg blitt slaven som med jamne mellomrom må mata omnen med meir ved, slik at det brenn som det skal. Jamn mengd med flammar som er blålege nærast veden, er eit teikn på det. Gassar og partiklar stig opp og møter den forvarma lufta, og forbrenninga tek ei ny runde. Ikkje-forbrende gassar tek fyr igjen og vert gjort om til karbondioksid og vatn, som har lågare energiinnhald. Partiklar vert òg brende i denne sekundærforbrenninga, og utsleppet av dei vert redusert til det halve: 6,1 gram partiklar per kilo ved for omnen min.

Problemet mitt er at det kjem ei ny europeisk forskrift som krev 5,0 gram per kilo ved. Hugs på det når du kjøper ny omn.

Omnen min har ein verknadsgrad som er vesentleg høgare enn for den gamle. Rett nok kunne han ha vore endå høgare om ein hadde kondensert vassdampen i tillegg. Den frie energien i veden vert nytta mykje betre enn før. Det er bokstaveleg talt strålande, men det har sin pris. Det er så lite varme igjen i røyken at han knapt orkar å stiga opp pipa, og veltar inn i stova som ein lokal utsleppskatastrofe. Ein må sørga for god trekk i pipa under oppstart. Er du uheldig, må kanskje heile pipa skiftast ut. Reine Diderot-effekten, med andre ord.

Nytta på rette måten er eigentleg ved eit fantastisk miljøvennleg batteri som kan lagra energi over lange periodar. Ikea-møblementets bruks- og brennverdi har nok i løpet av desse 35 åra langt overgått innkjøpsverdien. Som om ikkje det skulle vera nok, vert produktets siste oske full av kalk, kalium og litt fosfat strødd som gjødsel ut over plenen i livets store sirkel.

Per Thorvaldsen

per.eilif.thorvaldsen@hvl.no

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Nyttårskvelden vert feira med fyr og flammar. Me peisar på med vedkubbar. Det er siste kvelden med open eldstad i heimen til venen min. Tusenårsgamle tradisjonar med tilhøyrande flammar vert kvelte av Bergen kommunes vedtak om reintbrennande omnar. Vedfyring er blitt både ei forureiningskjelde og ein miljøversting.

Rundt midnatt går me ut i den beinkalde natta. Eit fyrverkeri av pandemiske dimensjonar slår imot oss og lyser opp byen og tilværet. Det svir i auga, og lungene vert fylte med røyk.

Nyåret har gjeve oss reine fimbulvinteren i Noreg. Klimaskeptikarane har fått anekdotisk bevis. Me andre sit att med frysingar. Det er polarkvervelen som har stranda litt lenger sør enn vanleg, noko som kan skildrast med dei vakre likningane til den svenske meteorologen Carl Gustaf Rossby. Han var sjølvsagt utdanna ved Bergensskolen.

Eg sit no og dekonstruerer verket til ein annan svenske: eit furukjøkkenbord frå Ikea kjøpt på opningsdagen i Bergen 1984. Det skal bli flammanes rov.

Kva er ved? Det er levd liv og no lagra energi. Kva er liv? Ei utmerkt bok av fysikaren Erwin Schrödinger, men også eit evig strev mot naturens trong til mest mogleg uorden.

Ved, av nokre kalla biomasse, er eit produkt av fotosyntesen. Fotosyntesen gjer solstråling, karbondioksid og vatn om til blant anna sukker, cellulose og lignin. Dei er alle lange kjeder av molekyl sette saman av karbon, oksygen og hydrogen.

Fotosyntesen er ein særs dårleg prosess. Berre 5 prosent av energien motteken frå sola vert omdanna. Ved fyring må ein prøva å få til den omvende prosessen for å få ut mest mogleg energi på den reinaste måten. Ein bryt ned den ordenen som livet har skapt.

Ved består av oppsamla energi som kan nyttast, såkalla fri energi. Biomassen skal gjerast om til varme, karbondioksid og vatn igjen. I den kjemiske reaksjonen mellom karbon, hydrogen og oksygen vert det frigjort energi og produsert karbondioksid og vatn. Energiinnhaldet i eit kilogram tørr ved er om lag 5 kWh.

I gamle peisar og omnar klarer ein ikkje å få til fullstendig forbrenning. I tillegg får ein ikkje-forbrende avgassar som karbonmonoksid, metan og andre meir skadelege hydrokarbon, flyktige organiske sambindingar, sot, som er karbon, og partiklar.

Eg ser bort på den nyinstallerte støypejernomnen min. Utvendig er han heilt lik den gamle som kona og eg kjøpte for 35 år sidan i eit anfall av nostalgi og romantikk. Men dei innvendige kvalitetane er betre.

Omnen har to luftinntak – eit for primærluft til den brennande veden og eit til sekundærlufta som vert forvarma av varmeutveksling med gassrestane som går opp pipa, før ho via dyser vert blanda med dei ikkje-forbrende avgassane over veden som tek fyr. På denne måten hentar me ut meir energi, og me får ned utsleppa. Det er reine columbiegget.

Det er ein pris å betala. Før var det peiskos, no er det blitt vitskap. Alt er omvendt. Eg legg dei store trestykka nedst og kveik på toppen. Å brenna ovanfrå og ned gjev mindre partikkelutslepp, då veden vert oppvarma før han brenn.

Ein må også syta for jamn forbrenning for å oppnå optimal verknadsgrad, som for omnen min er oppgjeven til 78 prosent.

Eg tenner fyrstikka. Kva er ein flamme? Kva skjer når ved brenn? Det første spørsmålet var yndlingsspørsmålet til far min, og det fekk forvirringa fram i kvar einaste forsamling. Vel far, det tok litt tid før eg fann svaret: Det er ikkje stoff, berre lys frå veldig varme gassar. Dess blåare farge, dess varmare er det. Temperaturen ligg på om lag 1500 grader celsius.

Så prøver eg å tenna fyr på veden. Varmen frå fyrstikka driv ut fukt og brennbare gassar frå veden. Jau, til og med tørr ved inneheld vatn. 18 prosent, faktisk.

Dei brennbare gassane – karbonmonoksid, metan, hydro­-
karbon og flyktige organiske sambindingar – blandar seg med oksygen og tek fyr. Dette startar ein kjedereaksjon som driv ut endå fleire brennbare gassar, og dermed har me det gåande. For å sitera ein brannsjef: «Klarer du ikkje å stoppa brannen med skosolane, kan du like godt gje opp».

Når begynner sjølve veden å brenne? Ifølge Ray Bradburys dystopiske roman 451 Fahrenheit, der dei brenn bøker, skjer det ved 230 grader celsius. For å antenna ved treng ein litt meir om lag 300 gradar celsius. Då startar veden å ulma i overflata. Å ulma er ein mykje treigare prosess en gassbrenning. Fyrer ein godt, vert veden til sist så varm, over 600 gradar celsius, at han vert raudglødande og til trekol. 20 prosent av forbrenninga skjer ved at veden ulmar. Resten tek gassane seg av.

No er eg blitt slaven som med jamne mellomrom må mata omnen med meir ved, slik at det brenn som det skal. Jamn mengd med flammar som er blålege nærast veden, er eit teikn på det. Gassar og partiklar stig opp og møter den forvarma lufta, og forbrenninga tek ei ny runde. Ikkje-forbrende gassar tek fyr igjen og vert gjort om til karbondioksid og vatn, som har lågare energiinnhald. Partiklar vert òg brende i denne sekundærforbrenninga, og utsleppet av dei vert redusert til det halve: 6,1 gram partiklar per kilo ved for omnen min.

Problemet mitt er at det kjem ei ny europeisk forskrift som krev 5,0 gram per kilo ved. Hugs på det når du kjøper ny omn.

Omnen min har ein verknadsgrad som er vesentleg høgare enn for den gamle. Rett nok kunne han ha vore endå høgare om ein hadde kondensert vassdampen i tillegg. Den frie energien i veden vert nytta mykje betre enn før. Det er bokstaveleg talt strålande, men det har sin pris. Det er så lite varme igjen i røyken at han knapt orkar å stiga opp pipa, og veltar inn i stova som ein lokal utsleppskatastrofe. Ein må sørga for god trekk i pipa under oppstart. Er du uheldig, må kanskje heile pipa skiftast ut. Reine Diderot-effekten, med andre ord.

Nytta på rette måten er eigentleg ved eit fantastisk miljøvennleg batteri som kan lagra energi over lange periodar. Ikea-møblementets bruks- og brennverdi har nok i løpet av desse 35 åra langt overgått innkjøpsverdien. Som om ikkje det skulle vera nok, vert produktets siste oske full av kalk, kalium og litt fosfat strødd som gjødsel ut over plenen i livets store sirkel.

Per Thorvaldsen

per.eilif.thorvaldsen@hvl.no

Nytta på rette måten er ved eit fantastisk miljøvennleg batteri.

Emneknaggar

Fleire artiklar

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt
Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt
 James Rebanks på Lillehammer sist veke.

James Rebanks på Lillehammer sist veke.

Foto: Morten A. Strøksnes

Feature
Morten A. Strøksnes

Ein mann for alle årstider

LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.

Teikning: May Linn Clement

KommentarSamfunn
Halvor Tjønn

Tid for realitetsorientering

Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.

Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.

Ruslan Gorovij sender pengane han tener som artist, heim til Kyiv, der vener kjøper vedlass til ukrainarar som treng varme i vinter.

Foto: Ukrainian online sales

KrigSamfunn
Andrej Kurkov

Eit nytt lovframlegg som legg opp til at det skal bli straffbart å selje ulovleg hogd skog, vil ikkje minst råke folk i øydelagde hus.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Foto: Charles Sykes / AP / NTB

Kultur

Katten i pengesekken

Hello Kitty har blitt 50 år. Ho er turistambassadør, og ho har generert milliardar av yen. Sjølv kan ho ikkje uttale seg om kvifor folk kjøper henne.

Marita Liabø
Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Hello Kitty vinkar til tusenvis av tilhengarar under den årlege japanfestivalen i New York 11. mai.

Foto: Charles Sykes / AP / NTB

Kultur

Katten i pengesekken

Hello Kitty har blitt 50 år. Ho er turistambassadør, og ho har generert milliardar av yen. Sjølv kan ho ikkje uttale seg om kvifor folk kjøper henne.

Marita Liabø

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis