Det er sein ettermiddag i juni, og vi har henta grisungane på garden Selheim. Dei er sju veker gamle og veg 16–17 kg. Dei var 1,5 kg då dei vart fødde i slutten av mai. Dei er enno små, men har gått ute med mora frå dei var nokre dagar gamle og er robuste nok til å klara seg på stølen.

Vi bar dei bort til grisehytta og inn i innhegninga med straumgjerdet, slik vi har gjort kvart år. Etter nokre dagar veit dei kor dei høyrer heime, kor soveplassen er og kor dei kan finna ein slump kraftfôr, og ikkje minst få myse etter ystinga. Når dei er kjende med den nye plassen, slepper vi dei fri og lèt dei gå og beita der dei vil. Er det fint og varmt vêr, kviler dei om dagen der dei finn det for godt. Men kvar kveld går dei tilbake til hytta for natta. Men no stakk dei altså av med det same utan å vita noko som helst om korkje mysa, grisehytta eller kor dei høyrer heime. Og prøv å få tak i to grisungar på frifot som ikkje kjenner deg. Det er ikkje lett. Vi dreiv på i over to timar.

Fyrst prøvde vi den vonlause måten. Lista oss roleg mot dei, for så raskt å kasta oss fram og prøva å få tak i ein fot. Men vi taper gong etter gong. Grisungar er kjappe og kjem seg lett unna.

Deretter prøvde vi den venlege måten, ved å lokka dei til oss med kraftfôr. Men det har ingenting for seg. Du lokkar ikkje ein grisunge med slikt når dei ikkje kjenner deg og akkurat har oppdaga eit uendeleg stort område som er fullt av røter og godsaker, som er mykje meir spanande enn keisamt kraftfôr.

Så prøvde vi å møta dei roleg mot hytta og hegna. Vi var tre, så i teorien kunne det gått. Men i ope og ulendt landskap, med einebusker og bjørker innimellom, slit du. Dei gjer nett som dei vil, og leikar i praksis med deg.

Vi roa oss, sette oss ned og såg på dei. Dei gjekk ikkje så langt frå oss. Dei kunne jo ha stukke til fjells, men er aldri meir enn 50 meter unna. Dei er jo vane med folk på heimegarden, så vi gjev dei tydelegvis ein slags tryggleik sjølv om vi er ukjende for dei.

Det er ei stor glede å sjå to livaktige grisungar i det fri på denne måten. Alle som opplever griser ute, vert i godt humør.

Eg er ikkje van med utegriser frå barneåra. Dei to grisungane som besteforeldra mine kjøpte kvar vår på garden heime, vart gjødde opp i grisebingen i fjøset heile sommaren. Som liten trudde eg det var slik det skulle vera. Sauene og kyrne skulle ut, grisene vart att inne.

Eg hadde ikkje særleg sans for grisene heller, der dei stod midtssommars i det tomme halvmørke fjøset og venta på mat. Ikkje visste eg då at dei to kunne ha vore to livaktige attraksjonar på garden. Med lett opplæring kunne vi fått dei til å gå ut og inn av fjøset morgon og kveld. For som det heiter: «Grisen er klok um han enn er feit.»

Då eg sit der, lovar eg meg sjølv på nytt berre å kjøpa grisekjøt som er frå utegåande griser. Og like viktig: Dei må vere slakta på eit slakteri i nærleiken av garden, og ikkje sende timevis til slakteriet i ein fullasta trailer med lasterom i to høgder. Men lovnaden er ikkje lett å halda når du står i butikken og vert freista av bacon til 19,90 kroner kiloet.

Griser har det vore på stølane i lange tider. Dei er like glade i å beite som ku, sau, geit og hest. Utelivet som er «det naturlige og bedste for grisene, vil fremme deres sundhet og frugtbarhet», står det i ei bok om beitedrift frå 1918. Grisene fekk ikkje mjøl på stølane, berre litt avfall frå stølsstellet – og dei kunne vera i fjellet og borte frå stølen i fleire dagar – ja, veker – når det var fint vêr.

I praksis må dei ha ei lita hytte som gjev ly for regn og sol. Då klarer dei seg sjølve så lenge det er folk på stølen. Litt kraftfôr bør dei ha, men elles finn dei mykje av maten på eiga hand. Dei et gras, røter, makkar, insekt, larvar og egg. Og vatn finn dei i bekken.

Klokka er no ni om kvelden. Kva skjer om vi ikkje får dei inn i hegna før natta? Eg kan ikkje sitja her og vaka over dei. Dei vil finna seg ei grop ein plass på stølen og sova der, men sikker er eg ikkje. Nei, eg må få dei innom eit gjerde før natta.

Eg tek til å setja opp gjerdestolpar og nettinggjerde for å laga til ei trakt med vid opning som smalnar inn mot hytta, og få dei inn på den måten. Eg hentar spettet og set i gang med å få opp gjerdestolpane.

Grisungane held seg nærare oss no. Dei har roa seg etter at vi gav opp å få tak i dei. Brått ser eg at eine grisungen er inne mellom nokre steinar og må snu og koma tilbake for å koma seg ut. Eg går raskt, men stille mot han. Grisungen vert rådvill, stoggar opp eit sekund – og med eitt har eg tak i eine beinet.

Grisungen skrik som berre griser kan gjera, men det hjelper lite. Eg ber grisungen inn i hytta. No har vi i praksis fanga begge, for den andre fylgjer etter og held seg tett ved hytta og den andre grisen. Vi slår raskt opp eit nettinggjerde rundt hytta, og grisene er under kontroll.

Før eg legg meg, les eg om grisehald før i tida i boka Svinehold og fleskeproduktion paa mindre Gaarde av Joh L. Hirsch frå 1906.

Frå gamalt av har vi hatt to typar landssvin i Noreg. Det større, kvite, grove, høge og litt flate langøyra landsvinet. Og det kortare og mindre, kvite, grå og ofte svartflekkete kortøyra landsvinet. Først mot slutten av 1800-talet kom meir systematisk svineavl i gang. Då vart det store landsvinet kryssa med det engelske Yorkshire-svinet.

Mora til grisene våre er av dagens norske landsvin kryssa med nederlansk Yorkshire – med lang rygg, relativt lite hovud, hengjande øyrer, kvit pels og gode morsinstinkt. Faren er av den kanadiske Duroc-rasen, som har eit høgt innhald av intramuskulært feitt, som gjer at feittet ikkje berre ligg i ei feittrand rundt kjøtet, men òg sprengjer seg inn i kjøtet. Det gjer smaken betre og feittranda mindre.

Kombinasjonen av desse to griserasane er god. Avlsarbeidet i Noreg er i verdsklasse med grisepurker som føder færre dødfødde ungar enn før, morskjensla er betre og purkene har færre sjukdomar enn tidlegare. Ny teknologi med radiologisk undersøking av grisene gjer at ein raskt kan finna ut om ein galte har dei rette eigenskapane for avl.

I Danmark fekk svineavlen ein stor oppsving i 1870-åra i samband med ein stadig større mjølkeproduksjon som gjekk til smør og magerost. Smøret vart ei stor eksportvare, men magerosten var det ingen som ville ha, korkje i utlandet eller i Danmark. Difor måtte skummamjølka nyttast til noko anna. Og det vart grisefôr. Store svineanlegg vart bygde knytte til dei nye store smørmeieria. Og brått vart Danmark storeksportør av bacon til verdsmarknaden.

Her heime ville mange gjera det same. Utanfor Oslo fekk vi Kristiania Svineslagteri ved Alna og store svinehus på store gardar. Men det gjekk dårleg. I Noreg var ikkje skummamjølka og mysa like billeg som i Danmark, for magerost, pultost og mysost var populære matvarer på ein heilt annan måte enn i Danmark. Prisen for skummamjølka vart såleis for høg for dei norske svineprodusentane.

Og korn kom ikkje på tale som basisfôr på den tida. Alternativet til kornet var poteter om vinteren og grønfôr som kål, belgvekstar og ferskt gras om sommaren. Men det førte ikkje til den same industrielle produksjonen som i Danmark. Å nytta potet til store grisebesetningar krev store dyrka areal og gav ikkje lønsemd nok.

I Noreg heldt det gamle munnhellet «Store hestar og mange svin er bondemanns ruin» stand. Fyrst i 1950- og 60-åra, då det importerte kraftfôret vart billeg nok, fekk vi store svineprodusentar i Noreg.

Tidlegare år har grisene våre gått med kyrne. Gleda med det har slett ikkje vore gjensidig. Kyrne likar ikkje grisene og vil ha dei bort, men grisene hengjer seg på til kyrne gjev opp og lèt grisene beita med dei.

Men i år var det annleis. Kyrne mista dei fort interessa for. I staden var det meg og folket på stølen dei ville vera med. Det vart fort for mykje av det gode, så eg måtte finna måtar å få dei til å beita andre stader.

Så eg lærte dei opp til å gå ned til elva. Der vart dei så opptekne med å rota i jorda langs elvekanten og liggja i myra at dei vart verande sjølv om eg gjekk. Fyrst etter nokre timar kom dei luskande tilbake.

Elles hende det at dei fylgde etter andre som kom forbi stølen. Det lengste dei fylgde etter nokon, var over éin km. Men brått snur dei, som om dei skjønar at dei har gått for langt, og galspring tilbake oppover vegen, med ein fart og ein energi som er vel så kraftfull som hos kalvar og lam.

Kvar kveld før eg legg meg, går eg bort til grisehuset. Grisene er alltid inngjerda om natta. Men éin kveld er dei borte. Kyr som går forbi, står ofte og ser på grisene – ofte lenge. Det er fem–seks bølingar med kyr, kviger eller årskalvar som kjem forbi med jamne mellomrom i laupet av ei veke, og legg seg til på stølsvollen for å kvila. Nokre av dei må ha oppdaga at det ligg litt kraftfôr i eit trau innanfor grisehegna. No har eit par ivrige av dei trakka ned gjerdet og fått tak i kraftfôret, og grisene har kome seg ut.

Eg leitar etter dei, men finn ikkje grisene nokon stad. Eg ser ein flokk med kyr eit godt stykke oppe i lia. Går grisene med dei? Eg tek med ei plastbytte med litt myse som er att frå ystinga tidlegare på dagen, og går mot kyrne. Og der går grisene og beitar, tett saman med kyrne. Minst ein time må dei ha gått og beita for å ha kome så langt.

Eg ropar på dei. Dei ser opp, kjenner att røysta og kjem som to hundar springande mot meg. Nedover mot stølen dultar dei ivrig i bytta med snuten. Eg tømmer mysa i trauet, og dei drikk som besett. Enno er det lenge til dei skal slaktast på heimegarden i november.

Svein Gjerdåker

Svein Gjerdåker er stølsdreng
og ansvarleg redaktør i Dag og Tid.