Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Frå fjorden og Sogndalsfjøra går ferda no inn i landet, mot Jostedalen, der all veg endar. I istida låg Jostedalsbreen, stor som Australia, over heile Norden, før han smelta vekk i eldre steinalder, voks att, og no minkar att. Til vanleg har folketalet auka når breen har skrumpa, og motsett, men no minkar det på både bre og folk. 

Det eldste norske kvadet

Ferda byrjar i Sogndalsfjøra. Der ligg to gamle gardar med songtekstsoge, Eggja og Stedje. Der budde bestemødrene til to store visekunstnarar, Jan Eggum og Olav Stedje – sistnemnde hadde me dialektkveld med på Sogndal bibliotek i går kveld. I 1956, då trubadurane var smågutar, kom ein kar med bandopptakar til Eggja og ljodfesta førti religiøse, lokale folketonar av songaren Marta Severine Eggum (1870–1967). 

Røtene går djupare. I 1917 pløgde bonden og son hans «så langt ute på høgda på Eggja at ein har utsynet over dalen nedover mot Stedje, Fjøra og fjorden». Der og då fann dei Eggjasteinen, med det eldste kjende norske kvadet, skrive for om lag 1400 år sidan, på 600-talet – samstundes med dei eldste versa i Koranen.

Som fleire av dei er Eggja-kvadet vondt å tyda og tolka. Handlar det om ei gravferd? Om eit havari på havet? Er det ei namnegåte? Versemålet veit ein meir om – metrisk med stavrim, som i Edda. Her er ein freistnad på attdikting av ei strofe frå verdas lengste kjende tekst i eldre runer (keipe, tverrtre): 

Mine vart slukte av dødssjø frå vette

Sundslitne keiper på medteken mast

Kven henta hæren til hint land?

Lengt etter lengten

Eg fer til Jostedalen i lag med ein jostedøl, viseforskaren Liv Kreken, styreleiar for Norsk Visearkiv fram til 2014, då Nasjonalbiblioteket tok over henne og arkivet. Ho har vore med på mange dialektferder, men no skal ho heim til mor og barndomsheimen. 

Visesongar er ho òg, med tredje album under innspeling. I bilen får eg høyra nymiksa «Heime i vest». Nok ein song om vestlendingar som velter seg i heimlengt austpå? Det er meir komplisert. 

– Han handlar ikkje om å lengta heim til Vestlandet, men om å lengta etter dei kjenslene eg hadde då eg budde her og lengta veldig ut. 

– Men du har jo kome deg ut, seier eg. Kreken har budd på Austlandet i eit kvart hundreår. 

–?Men eg saknar å lengta ut, seier ho i setet før ho syng i høgtalarane: «Då får eg ein trong te å kjenne det slek / so eg kjende det heime i vest.» Teksten finst i to versjonar, og ein av dei finn du på sistesida. Ho forklårar:

– Eg skreiv han på nynorsk, men di meir eg syng han, di meir dialekt vert det. Det er eit argument for å syngja songane mykje før ein spelar dei inn. Men ikkje alt vert dialekt. Eg vil ikkje vita av deg, kan eg skriva og syngja, men eg seier: Eg vil ikkje vete tå deg. Og unike jostedalsord som framleis vert nytta, dei vert no ikkje nytta av mange: stikkedåse (fyrstikkøskje), dås (skjørt), vombaflat (magaplask), årvolten (på rygg, ei årvolti søye) inkåleisen (på eit eller anna vis), sulkasamt (vert fort skite), hærrnue (hardt arbeid).

Ved tettstaden Gaupne forlét me Lusterfjorden og tek fatt på sjølve dalen. Ho held fram:

–  I dag bur det berre kring 300 med røysterett her.

Ho peikar:

– Der ligg brevsteinen. Folk frå fjorden og dalen møttest ikkje under sotta, men la brev til kvarandre under den steinen.

Jostedalsrypa

Svartedaudsegna om Jostedalsrypa vart nemnd i ei tysk kjelde alt på 1600-talet. Andre land vart råka like hardt av sotta, men i Noreg tok det dobbelt så lang tid før folketalet var som før, og i mellomtida gjekk samfunnsinstitusjonane i oppløysing. Dimed vart segna ei kollektiv forteljing om ufridom og framandt herredøme. Ein versjon frå Sogn endar slik: «Sume hev fortalt, at ho vart gift med ein storkar ifraa Danemark, og at ho flutte derned med honum.»

Kring 1840, med nytt og nasjonalromantisk sjølvmedvit, tok norske diktarar tak i segna. Ein ung Henrik Ibsen skreiv syngjespelet Rypen i Jostedal (1850) og librettoen Fjeldfuglen (1859), båe ufullenda. I 2009 sytte Lars Øyno for at Fjeldfuglen for fyrste gong vart oppført, av Grusomhetens Teater i Oslo. 

I Sogn som i Toscana flykta dei rike og urbane frå sotta. I Dekameronen av Giovanni Boccaccio (1313–1375) gjekk adelege frå Firenze i karantene på bygda, der dei slo tida i hel med eggjande soger. Ramma om segna herfrå liknar. Og då buskap frå Jostedalen forvilla seg over til andre dalar, ante folk der uråd. Det synte seg at alle i dalen var daude, sett bort frå ei ung jente, sky som ein fugl, som ein norsk Kaspar Hauser. I Fjeldfuglen vil den unge bonden Knut dela livet med henne:

Lunt under bakken vil jeg bygge vår stue,

her vil vi ferdes tilsammen, –

ferdes fritt som rener på vidden

bak jøkulkammen!

Men Alfhild, som Ibsen kalla Jostedalsrypa, vil vekk:

Nei, bak bergets iskam blå,

?langt i livet ut jeg må!

Dei fem systrene

Me skal heim til ho mor, Borghild Kreken, nesten inst i dalen. Ingen av dei fem døtrene hennar bur her, men dei er ofte heime, for mor på 85 er sjuk. På ein god dag i november får eg kaffi og omnsvarme, smil og brødskiver av den gode kvinna, men alt i januar er ho død.

Dei hadde nett fått straum då ho flytta hit i 1961. Den fyrste vinteren synte gradestokken minus 42. Ho hugsar:

– Me hadde kyr, sau, geiter, gris, høne, hest, hund og katt, alle slag bær og frukt, og fem små. Og mannen min hadde smie.

I generasjonar på hennar og mannens side har karar spela og kvinnfolk tralla til dans. Frå Jostedalen har det kome meir musikk enn dikting. Men i ei kjelde fann eg eit stev på jostedølsk. Dei to døtrene som er heime i dag, Brita og Liv, kjenner det ikkje, men Borghild nikkar, og så tek ho det utanåt (heia, håna):

Kva so feila deg no, vesle pinnen min,

da renne ei tåre tå kinnen din.

Da feila meg eitt, å da feila meg da,

eg fekk ikkje den gjenta so eg vilde ha.

Ho mor ho skjente, han far han vilde slå,

å alle mine syskin, dei heia meg å.

Thor Hansens Ettf.

Dalføret er vilt og vent. Fjellsidene krummar seg som ein velodrom, bøygde av breane. Så attgrodd og audt som etter svartedauden er det ikkje, men mykje har endra seg sidan dei fem systrene var små. Éin butikk er att, Thor Hansens Ettf., men der har dei rett nok alt. Liv Kreken fortel:

– Før i tida var det seks butikkar i dalen. Meir enn 50 born gjekk på skulen her. Det var fem born i det eine huset og sju i det neste. Men sjå, her sel dei spann med mølse.

Andre stader heiter det mylse, ein tradisjonsrett av mjølk og osteløype. Ho held fram:

– Dimed er Jostedalen den einaste staden i Noreg der eit ord rimar på pølse. 

Salome står i kassa, og me ler godt i lag. At ei tanzaniansk kvinne ekspederer meg i Jostedalen, er ikkje meir sannsynleg enn at eg har budd ei veke ved Ngorongoro-krateret i Tanzania, i den isolerte Yaida-dalen, der dei framleis har klikkeljodar i målet.

Inst i dalen

Ikkje alle flyttar frå. Heilt inst i dalen, nær Bergsetbreen, har eit par busett seg. Even Loe er hydrolog og breforskar, Eli Bjørhusdal er professor i språkvitskap. 

– Han her er interessert i sjå staden der Jostedalsrypa skal ha budd, seier Kreken om meg. Veninna svarar:

– Du knotar, Liv! Olav Stedje har budd lenger på Austlandet enn du har, men i går kveld høyrde me at han song interesseRt og studeRt med tydelege rulle-r-ar, medan du retroflekterer som ein austlending: interessert, studert.

– Eg gjer mitt beste for å halda på han, men lett er det ikkje.

Sjølv er Bjørhusdal frå Dale i Sunnfjord, men med røter i Jostedalen. 

– Her i dalen pratar dei ikkje fjordamål. Dei har ikkje a-endingar i infinitiv, diftongar som i baot og innskotne konsonantar som i biladn (bilane) og kodn (korn), sett bort frå heilt nedst i dalen. Målet er påverka av folk som kom over breen frå Nordfjord. 

Over breen kom Ivar Aasen i august 1855, i dårleg vêr: «Rivnorna ero det faarlegaste paa denne Ferdi; for dei ero hardla djupa, og den som fell i deim, kann knapt koma uppatter med si eigi Hjelp.» Om målet i avbygda noterte han: «Selv en saa mægtig Skillevæg som Justedals-Breden har ikke kunnet hindre, at Maalet i Justedalen i visse Smaating afviger fra det Sognske og nærmer sig til det Nordfjordske.»

Jøstedalen (eldre folk), Jostedalen, Justedalen (Aasen) og Jystedalen (endå eldre folk) – kva kjem namnet av?

– Av det gamle namnet på elva, Jastra eller Jostra.

Eit stykke i vest, som ein magnet for augo, ved foten av Nigardsbreen, ser me den blå isdiamanten der smeltevatnet kjem som eit stryk ut av breporten og vert ei ljosande, gjærande elv.  

Sottene frå Kina

Kva har dei sams, kvadet på Eggjasteinen og segna om Jostedalsrypa? Båe kjem frå det same vesle området. Båe skriv seg frå tider med djupe endringar av talemålet. 

«I dei siste to tusen åra er det særleg to tidsrom som peikar seg ut som særleg ‘urolege’ epokar i språkutviklinga, nemleg tida ca. 500–700 og ca. 1350–1550», skriv Arne Torp og Lars S. Vikør i Hovuddrag i norsk språkhistorie (1993). «Mellom desse to ’revolusjonane’ har vi ein lang og relativt roleg periode som vi kallar norrønt, mens tida før og etter blir kalla urnordisk og moderne norsk.» 

Kva kom dei av, dei djupe talemålsendringane kring 600 og 1400? Samfunna gjekk i oppløysing. På få år døydde helvta eller meir av menneska. 

Kvifor? Ei hovudforklåring i båe høva er pest og smitte, den justinianske pesta kring 540 og svartedauden kring 1350. Kvar hadde dei opphav? Ikkje eit vondt ord om Kina, men genetiske studiar tyder på at dei båe kom derfrå.

Fleire forskarar peikar no på at pesta kring 540 vart forverra av klimaendringar og sumrar kalde som vintrar, truleg på grunn av eit uvanleg sterkt vulkanutbrot. Er du interessert og har ledig tid, kan du no lesa bøker som koplar pesta og kulda kring 540 til segner og strofer om fimbulvinteren i norsk dikting like gamal som kvadet på Eggjasteinen.