Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Esther budde i ei hytte rett over vegen, så då eg omsider fann fram til kyrkja, var det ho som kom og låste opp. Frå hovudstaden Kigali er det ein time å køyra til Ntarama. 

I dag er Ntarama-kyrkja skjerma mot vêr og vind av eit stort, høgt vernebygg i stål, som domkyrkjeruinane på Hamar, men ein septemberdag i 2001 stod mursteinsbygget der om lag slik det hadde vorte forlate sju år tidlegare, som ein av dei mest grufulle åstadene for massakrane i Rwanda våren 1994.

Den ytre ramma om folkemordminna er grøne landskap som fløymer over av livskraft og vegetasjon. Då eg kom heim, freista eg å skriva om det eg hadde sett og høyrt, men det tok fleire år, og det vart ei blanding av eit dikt og ei bøn som byrjar slik:

Du som kviler under byen

Du skyt som senete plantar opp

og forbi kloakkrøyr, straumkablar

Du bryt gjennom flisene i kafégolvet,

joggeskosolane til han som sit lent 

over bordet, strømpefoten til henne 

som sit lent over det same bordet

Rwanda er mindre enn Belgia i flatemål, og for tjue år sidan hadde landet berre litt fleire innbyggjarar enn i Noreg. Nær ein million menneske vart myrda på nokre månader. Varsel og bøner om hjelp vart sende til verdssamfunnet medan det brygga opp til folkemord. 

Om lag 5000 menneske vart myrda i og kring Ntarama-kyrkja. I eit hjørne av bygningen såg eg ein haug med knoklar og kranium, og i midtgangen restar av klede og personlege eigedelar. I eit tilbygg av bambustre låg hovudskallar, mange av dei med hòl etter machetehogg. I inngangspartiet hang det framleis ein plakat om ei kvinnepolitisk markering som kyrkja tok del i. 8. mars-arrangementet fann stad ein månad før helvetet var laust. 

Esther var no kring førti år. Ho var slank og hadde på seg ein tradisjonell kjole i raudt, grønt og gult. Borna, mannen og dei næraste slektningane var borte, i lag med tenåringsjenta og småbarnsmora.

Du som kviler under vegane

Du stig som grøne lianar i leggane

Fyller låra, slyngjer deg opp ryggsøyla 

Skyt ut i brysta lent over kafébordet 

Bryt ut som ein blome på leppene

Skin som etter eit regnskòl i auga

Det ho fortalde, fylte hovudet då eg drog attende til hovudstaden. Eg skulle møta ein norsk bistandsarbeidar som var med å utvikle ei ny lovgjeving i landet. Mellom anna førte dei inn tidlegare unytta omgrep i rwandisk jurisdiksjon, til dømes valdtekt. Me drog til det som den gongen var møtestaden for utlendingar i Kigali, nattklubben Maxim på Muammar al-Gaddafi-finansierte Hotel Umabano. Eg likte meg betre på dei lokale, døgnopne skjenkestovene i sidegatene, med bananøl og kongolesisk rock. 

Maxim heldt ope til fem på morgonen, og frå eittida var det gjerne mykje folk. Det internasjonale miljøet og dei vestlege drinkane og prisane stod i kontrast til gatebiletet i hovudstaden, der overlevande hinka kring, utan ein arm eller fot, stundom passerte av ein lastebil med planet fylt av rosakledde fangar på veg til straffearbeid. 

Me stod og hang med kvar vår whisky attmed den lange bardisken då eg meinte å dra kjensel på eit andlet i motsett ende.

– Er ikkje det Kofi Annan, sa eg lågt. Han var då generalsekretæren i FN. Sidemannen smilte det vekk:

– Det er nok ein annan. 

Du som kviler under huda

Vegetasjonen skyt som senete plantar 

opp i føtene snøggare enn det raude støvet 

vert virvla opp på vegane

Senete plantar står høgt i låra

Ryggplata hans vert styrt mot mørkeret 

i hytta, musklane hennar vinn 

over tyngdekrafta under 

det raude, grøne og gule kjoletøyet

spreidd ut på jordgolvet

som ein duk til eit måltid

Kring eigedomen til Ntarama-kyrkja er det i dag reist eit høgt gjerde, og nedst ved vegen er det bygd ei solid vaktbu i mur, men då eg var der, låg alt som det hadde vore, utan faste opningstider og daglege vitjingar. Men Esther må ha halde auge med kyrkja, for då eg parkerte, kom ho. 

Ho vart fødd i åra kring sjølvstendet i 1962, på den tida hutu-majoriteten i landet gjorde opprør mot tutsi-minoriteten som hadde hatt leiande posisjonar i den belgiske kolonien. Mange tutsiar vart myrda. Mange flykta til naboland, der somme av dei førebudde seg på å taka makta i landet attende.

Atter andre vart tvangsflytta innanlands. Esther høyrde til ein familie som vart deportert hit, til distriktet Bugesera, sør for Kigali, mot grensa til Burundi, eit område prega av sumpland og sjukdomar, der få menneske budde.

Du som kviler under draumane

Du flettar deg som senete plantar, 

til tjukke strengar som svingar i bukhola 

med tonar så djupe at krampen losnar 

i spedbarnet som sovnar på brystet 

Barn mot far, mage mot mage

Esther var gjennom oppveksten vand med diskriminering. Vidaregåande utdanning var stengd. Stundom gjekk dei lokale til åtak på dei tvangsflytta tutsiane i Bugesera. Då gjaldt det å søkja tilflukt i næraste kyrkje, der dei var trygge. 

Tidleg i april 1994 vart hus og hytter sette fyr på i Ntarama, og mange drog til kyrkja. Dei neste dagane kom endå fleire. Militsen sa at dei berre kunne garantera for tryggleiken til dei som var i kyrkja, og dessutan ville dei samla dei lokale tutsiane til ei folketeljing. I midten av april var 5000 tutsiar samla på eigedomen. Esther var der med dei to småborna sine. Eg veit ikkje om ho var gift, skild eller enke då det hende. Ho og borna hadde kome tidleg, og var inne i sjølve kyrkja. 

Du som kviler under medvitet

Mellom lår og aksler 

flettar du deg som lianar 

til strengar som fyller strupen 

med tonar så mørke 

at hovudkvelven blånar brått 

som i skumringa

To dagar etter at folketeljinga vart kunngjord, kom militsen attende. Denne gongen var ikkje kyrkja eit vern. Soldatane gjekk systematisk til åtak på menneska utanfor bygningen. Dei nytta maskingevær og handgranatar. Tusenvis vart myrda. Då militsen seinare på dagen hadde rydda seg veg inn i sjølve kyrkja, nytta dei machetar òg.  

I det overfylte kyrkjerommet kom Esther og borna frå kvarandre. Ho låg på golvet, utan å kunne sjå ungane. Ho klarte å kravla seg fram til ei dør, inn i eit rom ved sida av, og derfrå flykta ho inn i skogen, til ho ikkje orka meir, og gøymde seg i lang tid. 

Du som kviler under angsten

Armane lyftar seg som senete plantar 

og knuser kraniet med kolben

med macheten, med skiftnykelen 

til traktoren som fuglane under himmelen

bygde reir i

Dagen etter at me hadde vore på Maxim, drog eg til Hôtel des Milles Collines på Avenue de la Republique, eit hotell som ikkje berre hadde symjebasseng, men internettkafé òg, ein av dei få i Kigali på den tida. Eg las e-post då eg såg to digre, svarte Mercedesar med sota vindauge stogga framføre hotellinngangen. Ein yngre, storvaksen kar heldt bildøra open for ein eldre, mindre kar, ghanesaren Kofi Annan, då generalsekretær i FN, sju år tidlegare ansvarleg for dei fredstryggjande styrkane. 

Annan kom rakt frå Oslo, der han hadde vore på ei offisiell vitjing sist i august. Kva få visste, var at han alt i desember skulle attende til Oslo. Men kva gjorde han her i Kigali no? undra eg. Vitja han Rwanda for å syna landet vørdnad og be om orsaking, før han veker seinare vart heidra med den fremste fredsprisen i verda? 

Du som kviler under redsla

Du dirrar i dei som gøymer seg i kyrkja

Dirrar i akslene som slynger 

ein handgranat mot alteret 

Få dagar seinare, måndag 10. september, forlét eg Rwanda med eit morgonfly til Nairobi, der eg skulle ta eit nattfly vidare til Amsterdam. Mykje av ferda hadde me Victoriasjøen under oss, men det eg hugsar best, er måndagsutgåva av Rwanda Times som eg plukka med meg på veg inn i kabinen. Det meste av framsida var vigd vitjinga til Kofi Annan. 

I Rwanda var mange rasande. Dei spurde seg: Korleis våga han å vitja landet deira, han som svikta dei då det gjaldt? Våren 1994 sat Kofi Annan i FN-hovudkvarteret i New York med ansvar for dei fredstryggjande styrkane. Frå Kigali vart det sendt urovekkjande faksar som varsla om katastrofen og bad om hjelp, men dei vart lagde til sides. 

Du som kviler under marka

Stablane av hovudskallar i våpenhuset 

Knoklar og klede i midtgangen

Dongerirestar. Salmebøker

8. mars-plakaten ved utgangen

Fem tusen metta av splintar og skotsalvar 

Måndag kveld flaug eg vidare frå Nairobi til Amsterdam. Flyet landa kl. 06.10 på Schiphol, med lange køar i Schengen-slusa og lite tid til å rekka flyet til Oslo. Men som EØS-borgar gjekk eg i den kortaste køen og rakk det. Eg låste meg inn heime om lag då resten av Noreg åt lunsj, og sovna.

Etter tre-fire timar vart eg vekt av bror min, som ringde og bad meg skru på fjernsynet. Dei neste minutta og dagane vart inntrykka frå Rwanda gøymde under nyhende om åtaket på Verdas handelssenter i New York. Dei to skyskraparane i senteret rasa saman høvesvis klokka tre og fire om ettermiddagen norsk tid. 

Du som kviler under skrika

Du som dei ropte på, du sokk 

med dei frå taket som armane 

strekte seg mot i lovsong 

sundagen før, du sokk med dei

Armane som la seg om borna 

Kne som svikta, du sokk med dei, du 

som steig i dei som grøne lianar, 

som senete plantar, du sokk 

attende som røter i jorda, du som blømde 

som roser i kroppsopningane,

du rann ut av kulehòla

Ikkje at det var ein plan, men då eg vakna heime etter reisa frå Rwanda, hadde det vore naturleg å byrja å handsama inntrykka derfrå. I staden vakna eg til eit terroråtak som vende verda på hovudet og tok mykje merksemd i lang tid, etter kvart med invasjon i Afghanistan og Irak. 

Terroren tok òg mykje av merksemda frå Kofi Annan då han tidleg i desember kom til Oslo for å taka imot Nobels fredspris og verta hylla frå balkongen på Grand Hotel i Karl Johans gate. 

Du som dei ropte på, du

som er gjeve eit namn, namnet 

har låst seg i leppene hennar 

som kraup over barneflokken 

Gjennom sakristiet, ut i jungelen, du 

kjem ikkje fram i auga hennar 

når ho ser gjennom oss medan 

ho opnar kyrkjedøra og stanken 

bylgjar som peisrøyk i opninga 

under den høge sola

Fem tusen draumar står som kvister 

i den magre kroppen under 

det grøne raude og gule kjoletøyet

Eit høve til å fordjupa meg i einskilde hendingar i folkemordet i Rwanda, fekk eg vel fyrst fire år etter heimkomsten. Då var eg i Arusha i Tanzania, om lag hundre mil frå Kigali, og fylgde i nokre dagar rettsforhandlingane i Rwanda-tribunalet, den internasjonale domstolen for brotsverka i landet. 

Det var etter det at eg skreiv teksten om møtet med Esther i kyrkja i Ntarama.  

Du som er gjeve eit namn

Du som er gjeve så mange namn

Namna dine er låste i leppene hennar

Du kjem ikkje fram i auga hennar

Sola brenn over hytta

Ho opnar døra til mørkeret når me kjem 

Ho står i den raude støvskya frå vegen

og ser på dei klamme myntane i handa 

Ho blar i boka me bøygde oss over 

med sveitte fingrar og ein kulepenn: 

Det her kunne ha hendt kvar som helst