Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no­

Åggna, seier ei austlandsk høgtalarrøyst på Jærbanen frå Egersund til Stavanger. Innfødd uttale er ikkje Kvalbein, men Kvælbæi, ikkje Undheim, men Onnhæi, og ikkje Åggna eller Oggna, men ­­Ooogna, med O-en like lang som støyten frå ein togtyfon.

Undheim, Bryne, Braut og Klepp er stader og stasjonar på veg til utestaden Frøken Pil i Stavanger og scenesamtale med vokalist og songskrivar Terje Winterstø Røthing, kjend frå Kaizers Orchestra. Han leiar orkesteret Skambankt, som i kveld skal opna konserten sin med «Skumring». Melodi: Finn Kalvik. Tekst: Inger Hagerup.

Dialekt var løye

Dialektferda er møte med songpoetar, og no held ho fram der ho stogga i fjor haust, på Jæren, der eg likar meg mellom folk som står roleg og støtt på den store, flate morenen som istida lét etter seg, som sjølve dørstokken til Noreg, der tankar kjem fyrst inn og dreg lengst ut.

Dei fyrste famlande freistnadene på å skriva norsk i dansketida, alt på 1600-talet, gjorde dei her på sørvestlandskysten, ikkje i Vestland. Men den moderne dialektbylgja kom seint hit. Ho kom på hedemarksmål, trøndsk og nordnorsk før ho nådde Rogaland kring 1980 – med Stavangerensemblet og Mods, og songpoetar som Gunnar Roaldkvam og Arnt Birkedal. Kvifor så seint? Her var dialekt mest løye, med revyartistar frå 1930-talet som Laurits Torssen og Andreas «Ajax» Jakobsen.

Men frå tusenårsskiftet har Rogaland vore i målførefront, med Tønes, Kaizers Orchestra, Kvelertak og hardrockbandet Skambankt – i kveld i ei akustisk trioutgåve med vise og lyrikk.

Vise og lyrikk i 1972

18.000 kom til Vise- og lyrikkfestivalen i Haugesund sumaren 1972. Som sild i tønne sat dei på golvet siste kvelden for å høyra Jan Eggum (20 år), Kaj Skagen (22 år) og Ole Paus (25 år). Same året var det vise- og lyrikkonsert med Finn Kalvik (25 år) og Inger Hagerup (67 år) på Club7 i Oslo. Hagerup las «Skumring» utan akkompagnement:

Jeg undres om ensomheten

vil følge meg hjem i kveld.?

Nå sitter den fjern og venter?

på toppen av Storefjell.?

Den sitter i himmelens tomme luft?

og lener seg mot seg selv.

Så heldt Kalvik fram med ei suggererande sterk tonesetjing av André Bjerkes tidlege protest på riksmål mot konsum- og klatresamfunnet, «Det haster» (frå En skrift er rundt oss, 1966). Snart femti år etter kan eg framleis orda utanåt. Raljering med karrierekarusellen råka dei unge – anten dei var miljømedvitne og frikete nullvekst-tilhengjarar eller klassemedvitne og sjølvproletariserande marxistleninistar.

Les leksene, barn! Det er stor konkurranse

i verden idag. Du må lese på spreng!

Hvis landet skal bedre sin handelsbalanse,

må din karakterbok ha mange poeng.

Var det denne Club 7-kvelden Kalvik oppdaga «Skumring»-diktet? Då han i oktober spela inn albumet Finn (1972), hadde han sett tone til det. Det var eitt av dei åra det var så bratt. I september var det folkerøysting om norsk medlemskap i EF. På barometeret vippa pila til venstre, som den gongen var «Nei», og på vektskåla var dei unge tunge.

Marxistisk dialekt

Haugesund- og Club7-konsertane i 1972 var utan dialekt. Framleis gjaldt skriftnorm og knoting. Bergenske Eggum song meg og deg på bokmål, og austkant-Kalvik tolka Bjerke og Hagerup på vestkantvis. Mest aksent var det faktisk i opplesinga til Inger Hagerup – ho braut meir på bergensk enn Eggum, som ti år seinare dialektdebuterte med Alarmen går (1982). Og mest gatespråk var det i songen til riksmålsmannen Ole Paus: «Nå kommer jeg og tar’æi!»

Dette skulle snøgt endra seg. Bokmål som eit lingua franca for norsk songtekst song på siste verset i 1972. Alt i 1973 byrja dei fyrste unge songpoetane å nytta dialekt. Kven? Ikkje målfolk, men ml-arar: Hans Rotmo (Vømmøl) og Klaus Hagerup (Hålogaland Teater), son til nemnde Inger. Dialekt var ytre venstre, politisk markering, språkleg sjølvproletarisering.

Noregs Mållag oppmoda oss skuleelevar: «Snakk dialekt – skriv nynorsk!» Ja vel, men kva mål laut ein syngja på? For dei unge i går vart valet det same som for dei unge i dag når dei vel mål som høver i ein sjanger like skriftlegmunnleg som songteksten: sosiale medium.

Bryne-europear

Før «Skumring» opnar konserten, fortel Røthing:

– Røysta er eit viktig instrument. Heimemålet funkar best. Etter ein konsert i Berlin bad plateselskapet Universal om Skambankt-songar på engelsk. Me spela inn ein demo, men sende han aldri. Ljodane hadde mista særpreg.

Det handlar meir om morsmålmusikalitet enn om målform. Skriftnormene Noreg fekk, 300 år etter grannelanda, ligg ikkje på tunga. Å syngja på eit anna mål enn det ein ler og græt på, vert som å spela trompet med ljoddempar eller gitar med eingongshanskar.

I salen sit Janove Ottesen. Han veit mykje om dette. Som vokalist i Kaizers Orchestra førte han og Røthing brynemål ut i Europa.

Ein brynebuar som gjer det i dag, i sosiale medium, er Borussia Dortmund-angriparen Erling Braut Haaland. «Konne ikkje våre meir enige», tvitrar han. Mellomnamnet er ei grend og ei rundkøyring mellom Klepp og Bryne, og etternamnet til Daniel, ungguten i Bondestudentar (1883) av Arne Garborg frå Undheim, ei mil unna, som – for å sitera Allkunne – «synte kor store litterære ressursar som ligg i dei norske dialektane».

Etter at Braut Haaland i februar skåra to mål mot Paris Saint-Germain FC i Meisterligaen – det siste eit sjokkskot av ein drone frå 18 meter –?spurde fjernsynsreporteren:

– Hva tenkte du før du skjøt?

– Æg tenkte bare å dryla te. Så eg drylte te.

Verbet er valdeleg. I Kompani Orheim (2005) skriv Stavanger-diktaren Tore Renberg om vellysta ved å «dryle ansiktet til Ingar ned i bregnene». I VG stod dryla te i framsidetittelen, men i franske, tyske og danske aviser laut ein omsetja, som i Ekstrabladet:

­– Jeg tænkte bare på at hamre til. Så jeg hamrede den i mål.

793

I dag er det Kvelertak som tek rogalandsk verda rundt. Kva har dei og Haaland sams, anna enn dialekten? Ein Kjeragfoss av rå energi. Om dei spelar i Dortmund same kveld, kortsluttar byen.

Litt fylkesnamnsoge kring den nye Kvelertak-songen «Rogaland»: Då Stavanger amt for hundre år sidan vart fylke og trong eit namn, var det ikkje som i dag, med historielause tullenamn som Innlandet og Vestland. Nei, for å finna eit fylkesnamn med røter grov dei fremste språkforskarane i dei eldste kjeldene – eit kvad på 900-talet nemner rygir, og romerske Tacitus (56–120) kallar folket rugii, «rugdyrkarane». Dei innser, skreiv Ivar Aasen herfrå i 1844, «at deres Egn burde være et Kornland, da Kornavlen her er temmelig aarvis.».

Historielaus er ikkje «Rogaland», opningssong på Kvelertak-albumet som kom no i februar, med røter i norsk svartmetall – musikalsk, vokalt og tekstleg. Ein svartmetallmarkør er 793 ­– i leksikon året vikingtida byrja med åtaket på Lindisfarne-klosteret. I bergensk svartmetall er angriparane horda(lendinga)r, dei som no forsvinn frå manns minne i lag med fylkesnamnet. Hjå Kvelertak er angriparane rygjar, og vokalist Ivar Nikolaisen drylar te som ein av dei.

Svartmetall på dialekt kom seint. I ein så engelskdominert sjanger var det i 1990-åra radikalt nok å nytta norsk ­–?sett bort frå sognamålet til Terje «Valfar» Bakken (1978–2004) i Windir, som me kjem til når ferda når Sogndal om to veker. Men «Rogaland» er sjølvsagt på rogalandsk, i skrika til Nikolaisen og i tekstinga på Lindmo fredag for tre veker sidan:

Frå Dalane, skapt i Guds vrede,

til Haugalandet, hill Rygjafylke!

Ti tusen år med jævla føkkings helvede! [...]

Komla, blodpudding og smalahove! [...]

Javel, Sigbjørn, e du på feil klode?

Slutt å syt. Du e hvertfall fødd i riktig fylke [...]

Me he plyndra alt og alle sia sjuhundreognittitri

Så ikkje kom med den at me bare ska la oljå bli

Inger Hagerup

Etter utblåsinga roar me ned med eit akustisk Skambankt og deira versjon av «Skumring» – eit verk som soleis vandrar frå riksmålsversjonen i diktsamlinga Mitt skip seiler (1951) via visebylgja og albumet Finn (1972) til ei jærsk attdikting i dag.

Det fortel sitt om Inger Hagerup (1905–1985). Ho er songleg så det syng – i ein klasse for seg mellom boklyrikarane. Til hennar dikt for vaksne og born er det registrert om lag tusen musikalske verk. Ingen over, ingen ved sida (sett bort frå ein trubadur som Alf Prøysen).

Men i 2017 – då «Norges beste sangtekst etter 1945» vart kåra – var ho ikkje eingong å finna på langlista, av di tekstane hennar «er tenkt som dikt». Kva veit me om det? Ho nytta titlar som «En gammel vise» og «En liten vise». Sonen Helge skreiv syngjespel. Sonen Klaus skreiv songtekstar på dialekt, som «Ellinors vise». Det er visesongarar i slekta. Ein dag lyt barnebarnet Henning Hagerup skriva essayet om det songlege hjå Hagerup-ane.

Om ho gjer seg på jærsk? Grorudguten Kalvik heldt seg i 1972 til Inger Hagerups skriftnorm. Medan han elles song «prøver å finne mæ sjæl», song han her «og lener seg mot seg selv», av omsyn til rimet (kveld/fjell/selv), eit omsyn Røthing ikkje tek: «og lene seg mot seg sjøl».

Neste strofe:

Eg undres om ensomheten

blir liden og grå som ei mus

og krybe inn i mitt hjerte?

når mørket har nådd mitt hus

og gnage mitt sinn i små skærpe stykke?

av angst og av spiritus

No i mars er Skambankt på straumlaus turné med albumet 1994, i går på Rockefeller i Oslo, neste helg i Trondheim og i Bergen.

Jærbanen på jærsk

Etter Skambankt-konserten i Stavanger går dialektdiskusjonen høgt og lågt.

Dialekt er meir enn løye. Dialekt er no alvor og høgtid òg. Men det har teke si tid. Då Bibelen vart omsett til tysk, svensk og dansk på 1500-talet, fekk ein eit høgspråk å skriva salmar på. I 300 år, før Ivar Aasen og Elias Blix, var salmar på norsk i beste høve komisk, i verste høve blasfemisk.

Rett nok hadde ein kar frå Kvalbein, Jacob Rasch, alt i 1698 byrja å omsetja Bibelen til jærsk, men utan stønad frå København vart det med freistnaden. Men no er det 2020, og at det framleis kjem austlandsk over høgtalarane på Jærbanen, likar ikkje Janove Ottesen.

– Stasjonsnamna lyt koma på jærsk, slår han fast. – Kvart stadnamn må koma med dei nyansane som ligg i den lokale dialekten –?slik dei seier det, dei som bur der.

Jærbanen opna i 1878, ein generasjon etter at stipendiat og poet Ivar Aasen heldt til her i halvannan månad, medan han samla ord som andløgjen («besynderlig af Udseende»), skògje-lått («en høi Latter»), å higra («om en dæmpet Latter») og å radla («snakke, sladre»). Til Dalane heimfester han lykelordet å knota («tale et affekteret fornemt Sprog»).

Me må heller ikkje gløyma eit anna verb han fann attmed vegen og tok med i Norsk Ordbog med dansk Forklaring (1873): å dryla («kaste, slænge, kyle afsted. Han dryler det fraa seg.»).

Nyansane

Når eg dagen etter konserten vitjar stader attmed Jærbanen, fortel omvisaren:

– På Klepp og Bryne pratar dei forfina jærsk: Æg har. Her seier me: Æg he.

Orda mål og språk kjem av å mæle og zu sprechen. Røysta er eit instrument, har eg no lært. I song og uttale er det skilnad på skriftnorm og målføre, på ein fabrikkfiolin og ein Stradivarius. Djevelen sit i nyansane, og dei er mange, tenkjer eg på toget heim til hovudstaden.

Ta vokalskiftet frå Agder og austover, midtvegs med eit skifte frå drypel-r til tunge-r: elefantår i Kristiansand, elefantå i Arendal, elefantæ i Tvedestrand, elefantær i Ibsens Skien, elefanter i Drammen og til slutt elefantir på Frogner i Oslo.