Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Me var oppe i femtida for å få med oss ljoset kring soloppgang, då sjølv hovudgata låg nesten folketom. Dette er så nær ein kjem draumen om ei tidsreise – ein bevart gamleby der bymurane er intakte og suset av soge er høyrleg av di byen er utan biltrafikk. Soloppgangen såg me oppe på den ti meter høge og seks kilometer lange bymuren som omkrinsar Pingyao – ein by me vart fascinerte av slik me vert fascinerte av fortida og av gamlebyar som Siena, Toledo, Jerusalem og Antigua i Guatemala. 

Slik vart det ein mjuk overgang frå smaua, hutongane, i den gamle delen av Beijing til hutongane på kryss og tvers mellom dei 4000 småhusa innanfor bymurane i Pingyao, sett bort frå at husa her er eldre, frå Ming og Qing, og bymurane endå eldre, frå 1300-talet. 

Men murane kring dei gode Pingyao-minna stoggar ikkje åtaka frå nyhendestraumen. Medan eg skriv, høyrer me i alle kanalar at kinesiske styresmakter innfører strenge tryggleikslover i Hongkong for å kvela sjølvstenderørsla der, og at dei har sett i verk drastiske tiltak i Xinjiang, mellom anna for å dempa folkeveksten hjå den uiguriske minoriteten der. Og lågare i det vestlege nyhendebiletet og solidaritetshierarkiet finn ein nedslåande rapportar om tvangsflytting av tibetanarar. 

Beijing Vest

Frå Beijing gjekk ferda vår vestover, etter kvart til dei fjernaste regionane, men fyrst med eit stogg attmed vegen, i Pingyao, med avreise frå same stasjon som Lhasa-toget: Beijing Vest.

Kva vert resultatet om ein kronar eit brutalistisk og stalinistisk mammutbygg med tradisjonell arkitektur og mjuke liner frå eit kinesisk tempel? Resultatet vert Beijing Vest Jarnbanestasjon. Sjå føre deg ein avlang kjempeversjon av det gamle Postgirobygget i Oslo, med tre stavkyrkjer på taket, ei i midten og to på sidene, kraftig opplyste om kvelden. 

Stasjonen er eit av dei største trafikknutepunkta i heile Asia. Her møter Beijings T-bane-tog og bussar fjerntoga mot sørvest og vest, mot Lhasa i Tibet og Ürümqi i Xinjiang, destinasjonane våre. Her er det så mykje folk, nær ein halv million på ein travel dag, at ein ikkje slepp inn på stasjonen utan gyldig togbillett.

Men slapp av, kaoset er berre på overflata. Me er i Nordaust-Asia. Tempelskråtaka øvst på stasjonen er forma av vinter, snø og kulde, ei årstid og eit klima som folk berre har overlevd gjennom førebuing og planlegging. Her som i Japan og Korea er alt system og logistikk – i ein slik grad at ein kjem seg greitt fram utan å kunne lesa hanzi, han-skrift, som kinesiske teikn vert kalla, etter den dominerande folkegruppa, han-kinesarane. Les du dei same tala som du les heime, frå 0 til 9, finn du greitt etasje, utgang, plattform, vogn og sete. Alt er i rute. 

Gamalt og nytt

Fyrste stogg kjem etter to og ein halv time, i provinshovudsstaden Shijiazhuang i Hebei, ein moderne by, skapt av jarnbanen før krigen, vidareutvikla av tekstil- og matvareindustrien etter. Framleis er me i låglandet, men bak byen, i vest, retninga vår, kan me sjå fjellheimen reise seg, og på dei 90 minutta til neste stogg i neste provinshovudstad, Tiayuan, har toget på berre drygt tjue mil klatra frå 80 til 800 meter over havet.

Og det er når me kjem til Tiayuan, hovudstaden i Shanxi, og har lagt bak oss fire av dei 44 togtimane frå Beijing til Lhasa, at me går av toget, ikkje berre for å strekkja på beina, men for å sjå grannebyen Pingyao, på same høgd, ti mil i sør. 

No skulle eg ha skildra fasilitetane på toget til Tibet, men det lyt venta til neste veke, for me er enno ikkje om bord på direktetoget til Lhasa. Rett nok har me reist frå Beijing Vest på skjenegangen som fører dit, men førebels berre med eit regiontog, for å få sjå Pingyao. 

Då me tok toget, i 2007, var det av det nyaste nye, og regiontoga gjerne eldre, traustare og langsamare. Men Kina søv ikkje. Medan dobbeltspor på Østfoldbanen har vore drøfta i ein mannsalder, og planen om Ringeriksbanen feirar hundreårsjubileum i 2022, har kinesarane i seinare år gjennomført ein jarnbanerevolusjon. Ikkje berre er toga, lyntoga, nye – mange av traseane er nye. Ei mindre endring er at grensa for barnebillett, markert med måleskilt i vognene, no er auka frå 140 til 150 centimeter.  

Sidebanen frå Tiayuan til Pingyao, elleve mil som tok oss halvannan time, er no ni mil som går på ein halvtime, og dei fleste av dei er gule og grøne, dominerte av solsikker og mais. 

500 mil direktetog

Då me drog, var toget frå Beijing det einaste direktetoget ein kunne ta til Lhasa, ei ferd på 48 timar som no går på 44, på grunn av ein ny og kortare trasé som ikkje tek omvegen om Xian, byen som er kjend for terrakottakrigarane. Det var nok ein bit av traseen me såg verta bygd, som ei av dei tallause, enorme søylerekkene under oppføring overalt, over elver og dalsøkk, som komande viaduktar for lyntog og motorkøyretøy.

I 2020 går det mange daglege direktetog til Lhasa, frå storbyar i nesten heile Kina – ikkje berre frå hovudstaden i nordaust, men mellom anna frå Hongkong/Guangzhou heilt i søraust (53 timar, 4980 km), frå Shanghai midt på austkysten (48 timar), og frå Chengdu og Chongqing i det sentrale Kina (36 timar). Dette er togliner bygde fyrst og fremst for (han-)kinesarar, ikkje for utanlandske turistar. 

Dette er ikkje skranglete somletog, men komfortable snøggtog med fasilitetar som restaurant- og sovevogn, og som nemnt er dei direktetog: Når du sjekkar inn i kupeen din i Beijing eller Shanghai, har du same kupeen til du er framme i Lhasa – som om du utan å byta tog, vogn og seng kunne ta toget frå Stavanger til Bodø, berre nær tre gonger så langt. 

Men kupeen og senga du tingar på det komfortable direktetoget, må sjølvsagt ikkje vera frå endestasjonen. Er du tidleg ute, eller utanfor sesong, kan du gå på undervegs, og dimed få med deg ei perle som Pingyao. 

Murane kring

Pingyao er den best bevarte av dei ytst få som framleis er att av dei ein gong mange hundre han-kinesiske byane. Dei eldste murane kring Pingyao vart reiste i bronsealderen, om lag 800 f.Kr., samstundes med dei fyrste greske bystatane, men murane me ser i dag, fann si form og plassering på 1300-talet, i Ming-dynastiet (1368–1644), i same periode som ferdigstillinga av Den store (kinesiske) muren, og dei to murane har mykje sams i utsjånad og høgd. 

Den ti meter høge bymuren er seks kilometer lang av di kvar side i den kvadratiske byen er halvannan kilometer. Flatemålet er 2,3 kvadratkilometer, som gamlebyen i Salzburg. Eller overført til heimlege tilhøve: Sjå føre deg kvadratet mellom Frognerparken og Slottsparken, og mellom Bogstadveien og Bygdøy allé – drygt to kvadratkilometer kringsett av høg mur frå Majorstukrysset via Lorry og Solli plass til Olav Kyrres plass og Majorstua. 

Tilnamnet skjelpaddebyen har Pingyao fått av di byen frå lufta liknar dyret, med éin port midt på nordmuren (hovudet) og midt på sørmuren (halen), og to portar øvst og nedst på vest- og austmuren (føtene), og med alle dei bogeforma, skrå hustaka som skjel. 

Trugsmål

Murane overlevde relativt rolege hundreår under Ming (1368–1644) og Qing (1644–1912). Meir eineståande er det at dei i moderne tid har overlevd verdskrig og borgarkrig, japansk invasjon og kommunistisk revolusjon. I 1945 gav japanarane opp byen utan kamp, og i 1948 flykta nasjonalistane som hadde forsvart byen mot kommunistane. 

Neste trugsmål mot byen var industrialiseringa etter krigen, men Pingyao har for lite grunnvatn til at større verksemder vart lagde hit. 

Dimed inntredde det mest effektivt konserverande vernetiltaket som berga mange gamlebyar gjennom tida før vernetanken: økonomisk stagnasjon – det som har berga alt frå gamle trehusmiljø på Sørlandskysten til tyske middelalderbyar i Transilvania.

Folkesetnaden og trafikken i Pingyao voks etter krigen og kravde riving eller flytting av bymurane, breiare gater, høgare bygg, og ja, dei lokale styresmaktene hadde lyst, men nei, dei hadde ikkje økonomi til å øydeleggja fortida. 

Eit nytt trugsmål kom med kulturrevolusjonen frå 1966 til 1976. Ordren frå Mao om å knusa Dei fire gamle – tradisjonar, kulturminne, vanar og tankar – kunne ha øydelagt Pingyao, der innbyggjarane alt nytta byggjemateriale frå murane i private bustader. Men kring Pingyao braut det ut kampar mellom rivaliserande fraksjonar av den raude armeen, eller som namnet då var: Frigjeringshæren åt folket. 

Ein fraksjon forskansa seg bak murane, som dei difor sytte for å halda ved like og forsterka. Før det kom til eit avgjerande slag, greip styresmaktene inn og avvæpna fraksjonane. Nok ein gong vart byen berga. Mirakuløst nok var han temmeleg intakt då vernetanken fekk gjennomslag sist i 1970-åra, og då turisme vart politisk godteken i 1980-åra. I 1986 fekk byen status som nasjonalt kulturminne, og fekk årlege midlar til restaurering, og ti år seinare vart han innlemma i verdsarvlista til Unesco – alt for at du ein dag kan unna deg ei trygg tidsreise attende til ei tapt tid.

Han-folket

Etter Pingyao skal toget til Tibet føra oss nær kjeldene til elva Huang He, den 550 mil lange floda som byrjar i tibetanske fjell og renn ut i Gulehavet, ikkje så langt frå Beijing. Elva er òg kjend som Den gule floda og Vogga til den kinesiske sivilisasjonen, for det er attmed elvelaupet i det nordaustlege Kina at han-kinesarane finn opphavssoga si. Kina rommar meir enn 50 etnisitetar, til dømes tibetanarar og uigurar, men ni av ti kinesarar er han: 1,2 milliardar, den største folkegruppa i verda. 

Gullalderen deira varte i 400 år, frå 200 før Kristus til 200 år etter, om lag samstundes med romarane, som dei ofte vert samanlikna med. Han-riket voks til om lag same storleik som Romarriket, gjennom erobringar i sør, til riket var om lag som det sentrale Kina i dag, frårekna dei vestlege delane. Han-ane er i fleirtal i alle kinesiske provinsar, sett bort frå i dei to vestlegaste, Tibet og Xinjiang, der styresmaktene tek grep for at delen av han-ar skal auka.

Forretningskultur

Millionar av han-ar er busette i Søraust-Asia. I samband med reiser eg har gjort i dei fleste landa der, har eg samanlikna tal over mellom anna levekår og økonomi. Og stussa då rangeringa av søraustasiatiske land etter levekår i det store og heile er den same som rangeringa etter den prosentvise delen av han-kinesarar i landa. Øvst ligg Singapore, Malaysia og Thailand. Nedst ligg Laos og Myanmar, to land som etter krig og sjølvstende tvangsutsende kinesarar. Samanhengen mellom gode levekår og høg prosentdel han-kinesarar kan vera tilfeldig, men kan òg peika på at dei representerer ein driftig og dyktig handelskultur. 

Og staden der forretningsverksemda deira gjorde tigersprang på 1700- og 1800-talet, var Pingyao, den gongen Kinas finanshovudstad, med helvta av bankinstitusjonane i landet samla innanfor bymurane. Dei fyrste vassmerkte sjekkane i verda vart utvikla her, i ein bank som framleis ligg her, som han låg, kring eit indre gardsrom, no som museum, medan me sjølve bur kring grannegardsrommet, no hotell, og tek føremiddagskaffien i det neste gardsrommet, no roleg kafé, for det meste med songar av Leonard Cohen over høgtalarane, dempa, i Pingyao, i Kina.