Allheim i miniatyr

Eg kjenner ikkje at eg har landa ordentleg i Roma før eg har vore i Pantheon. Kvar eg bur, det varierer, men Pantheon er eg alltid innom. Difor er det her eg kjenner meg mest heime i Roma. Kva er det som gjer dette løyndomsfulle byggverket så spesielt? Når ein stig inn gjennom søylehallen og dei massive bronsedørene, opnar eit mikrokosmos seg der inne; det er ein allheim i miniatyr, med himmelkvelv og stjerner som krinsar kring ei blendande sol.

Vandrande lyspunkt

Eg legg tidleg i veg denne morgonen, for eg vil oppleva rommet ved soloppgang. Kva er så grunnen til å sjå ein bygning innanfrå på ulike tider av dagen? Pantheon har si eiga sol, ei opning med ni meter i diameter i toppen av kuppelen. Denne prosjekterer eit rundt lyspunkt som vandrar over interiøret i løpet av dagen. Når sola der ute går opp i aust, byrjar lyspunktet vandringa si nedover på den vestre innsida av kuppelen, difor opplever ein rommet ulikt utover dagen. Ser ein eit fotografi av interiøret og kjenner Pantheon godt, vil ein difor skjøna kva tid på dagen biletet blei teke.

Piazza della Rotonda

På vegen gjennom Marsmarka snirklar eg meg gjennom tronge mellomaldergater. Varebilane og dei svarte, tyske luksusbilane til forretningsfolka lèt seg ikkje skremma av gatebiletet, dei snor seg kring novene i god fart, ofte med mindre enn ein halvmeters klaring. Det var dette som blei Romas nye sentrum etter at vestromarriket kollapsa på 400-talet, for då akveduktane var øydelagde, ynskte folk å bu nærare Tiberen. I antikkens Roma hadde folkesetnaden vore opp mot éin million, i mellomalderen minska han til 20.000.

Å koma ut på Piazza della Rotonda (Plassen ved rotunden) frå dei tette smaua, gjev ein effektfull kontrast, for her står eg brått andsynes Pantheons ruvande søylehall. Framleis er det meir duer og måkar på plassen enn menneske. Dei fleste folka er restauranttilsette som kavar med å slå opp parasollar og fjerna kjettingane som sikrar stolane og borda om natta. Det er noko maritimt med den metalliske raslinga frå kjettingane, som om restaurantane kastar loss for dagen.

Heva gatenivå

Dei som nærma seg Pantheon i antikken, gjorde det på ein heilt annan måte enn me gjer det i dag. Den gongen strekte det seg nemleg ein smal og djup, søylekransa plass fram mot tempelinngangen, minst dobbelt så lang som dagens piazza. Tempelet kneisa òg høgare enn i dag: Det står eigentleg på eit sju meter høgt podium, men sidan gatenivået har stige monaleg, er podiet no hamna under jorda. Medan antikkens menneske laut klyva opp ei høg trapp, kan me i dag spasera frå gata og rett inn i søylehallen.

Men lenger enn til dei store bronsedørene kjem eg ikkje, for dei er framleis lukka. Opningstida er då frå 09.00 til 18.00? «Jo», seier vakta, som er oppteken med å plukka opp sigarettsneipar framføre inngangen, «vanlegvis, men i dag opnar me éin time seinare».

Dette svekkjer jo planen min med soloppgangen. Men slik er det i Italia; å leggja nøyaktige planar er ikkje alltid like lett. Daudtida får eg nytta til å ta ein nærare titt på søylehallen.

Portunus-tempelet

Då Pantheon blei reist kring 120 e.Kr., var den søyleborne forhallen det einaste tradisjonelle ved bygget. Tempelfronten er forma i beste gamalromerske tradisjon; slik hadde dei bygd i hundrevis av år. Eit døme på eit tradisjonelt tempel som er to hundre år eldre enn Pantheon, såg eg tidlegare i veka. For ved Tiberen rett sør for Marsmarka, på den gamle kvegmarknaden som romarane kalla Forum Boarium, står det vesle Portunus-tempelet. Det òg har ein djup søylehall i front og står på eit høgt podium; sistnemnde er no grave fram.

Men der stoppar òg likskapen mellom dei to, for medan grunnplanet i heile det vesle tempelet er firkanta, er Pantheons hovudrom sirkelforma.

«Langreiste» søyler

Eg finn meg eit kafébord på austsida av piazzaen. Her må eg ut med ein euro meir for kaffien enn elles i Roma, men det er utsikta mot Pantheons søylehall vel verd. Søylehallen er 33 meter brei, og blir halden oppe av seksten 13,5 meter høge monolittiske søyler, altså søyler der søyleskafta er hogde ut or berget i eitt stykke.

Hjå romarane gjekk det prestisje i slike søyler. Grekarane, som var det store førebiletet deira, hadde gjort det lettare for seg: Dei skar ut søyletromlar or berget, som dei så stabla oppå kvarande til søyler. Grekarane nytta òg lokale steinsortar, medan romarane i keisartida gjerne importerte stein frå fjerne delar av imperiet. Pantheons grå og rosa granittsøyler blei til dømes henta frå Egypt, frå steinbrot som låg på 700 meters høgd i innlandet langt frå Nilen. Kapitela (søylehovuda) er av den korintiske typen, den tredje og yngste av dei klassiske søyleordenane som er pryda med stiliserte akantus-
blad. Heller ikkje desse er kortreiste – dei er i pentelisk marmor frå fjella kring Athen.

Misvisande innskrift

For byggherren var bruken av eksotiske steinsortar ikkje berre estetisk motivert, men òg eit politisk standpunkt: Byggematerial frå ulike delar av riket synte imperiets veldige utstrekning.

Dette med byggherren er elles interessant. Eg lyfter blikket mot det horisontale feltet over søylene, det står skrive «M. AGRIPPA L.F. COS. TERTIUM. FECIT». Til norsk blir det «Markus Agrippa, son av Lucius, laga denne i sin fjerde konsul-
periode». Kjenner du romersk historie, skjønar du at her er det noko som skurrar: Agrippa var hærførar og statsmann på keisar Augustus’ tid og gift med keisarens umoglege dotter Julia. Men Agrippa døydde hundre år før det Pantheon me ser i dag, blei bygt.

Det tredje Pantheon

Sanninga er at dagens Pantheon er det tredje i sitt slag. Det fyrste blei faktisk reist av Agrippa, men brann ned i 80 e.Kr. Likare gjekk det ikkje med Pantheon nummer to, som blei råka av lynet og øydelagt i 110 e.Kr. «Vårt» Pantheon stod ferdig i 120-åra e.Kr. i regjeringstida til keisar Hadrian, han som òg bygde muren i Nord-England. Men kvifor sette Hadrian namnet til Agrippa over inngangen, og ikkje sitt eige? Var det ein respektfull gest andsynes tradisjonen, den Hadrian sjølv legitimerte keisarembetet sitt på?

Hadrian var elles ein gåverik mann på mange felt. Han elska alt som var gresk: greske tempel, greske skulpturar – og greske unggutar. Som hobbyarkitekt var han beint fram besett av det nyaste innan romersk ingeniørkunst: dei nyskapande kuppelkonstruksjonane støypte i betong. Det er verdas mest kjende betongkuppel eg no skal tre inn under – fram til for femti år sidan var han òg verdas vidaste, og framleis er han verdas største i sitt slag utan stålarmering.

Enkle proporsjonar

I motsetnad til den tradisjonelt forma søylehallen, der ein nettopp lyt gå gjennom søyler, er rommet inne i tempelet ubrote og ope, for det er sjølve veggen som ber vekta av kuppelen. Me kan berre førestilla oss kor stort inntrykk dette må ha gjort på antikkens menneske som aldri hadde opplevd liknande før. Sjølv om konstruksjonen er eit komplisert arkitektonisk meisterverk, er proporsjonane så enkle som tenkjast kan: Rommet har ein diameter på 43,5 meter, og høgda er den same. Nedre halvdelen har form som ein sylinder, og på denne kviler kuppelen, som innanfrå er forma som ei perfekt halvkule. Om ein tenkjer seg heile kula, vil ho nå golvet i eit punkt midt på.

Framleis er det dimt her inne – eit varmt og mjukt halvmørker med ein dus lysstråle som skyt gjennom rommet. Eg er ikkje for seint ute, for lyset frå kuppelopninga står enno høgt oppe på vestveggen. Her teiknar han ein lysande sirkel nett der kuppelen møter sylinderen.

Kassettar

Sjølve sylinderen, den berande, seks meter tjukke veggen, består av to felt: Nedst ser me den høge hovudetasjen, der korintiske søyler og pilastrar (flate søyler som ligg inntil veggen) ber ein samanhengande bjelke som går kring heile rommet. Dette nedste feltet har sju nisjar. Feltet over, det me kan kalla andreetasjen, er forma i vekslande rytme mellom firkanta vindaugo og dekorative firkantar av innlagd marmor. Dette øvre feltet er diverre ikkje antikt, men frå kring 1750, då ein «restaurerte» det slik ein trudde det opphavleg hadde sett ut. I dag er ein del av feltet tilbakeført til slik det såg ut i antikken. (På biletet av interiøret ser du det heilt til høgre.)

Eg vender blikket mot innsida av kuppelen. Han verkar nøytral samanlikna med den utsmykka sylinderveggen, for her ser me rett på den cappuccinofarga betongen. Slik har det ikkje alltid vore, for i antikken var han truleg kledd med blenkjande bronseplater. Støypen har fem ringar med «kassettar», firkantar som går inn i sjølve kuppelflata. Ved sida av å sjå fine ut har dei òg ein praktisk funksjon: Dei reduserer massen i kuppelen og minskar belastinga på sylinderen under.

Sju planetariske gudar

Korleis skal me skjøna dette rommet? Ingen veit sikkert kva funksjon Pantheon hadde i romartida. Namnet kjem av det greske pan, «alt», og theon, «gud». Var tempelet vigd alle dei romerske gudane? Eller berre dei sju planetariske gudane, nemleg Sola, Månen og dei fem planetane som kan sjåast med berre augo og dimed var kjende før teleskopet blei oppfunne: Merkur, Venus, Mars, Jupiter og Saturn.

Mykje tyder på det siste, for sidan det nedste feltet i muren inne har sju nisjar, kan det ha romma sju statuar av planetgudane. Kula som kjem til syne i den halvkuleforma kuppelen, er då å skjøna som himmelen, for himmelen er forma som ei kule, den mest fullkomne av alle former. Opninga i toppen er då sola, og kassettane er stjernene.

Stivna musikk

Men det er ikkje utsmykkinga i Pantheon som gjer sterkast inntrykk på meg. Det er dei
harmoniske storformene. Filosofen Friedrich Schelling kalla arkitekturen «stivna musikk», og Goethe kalla han «stum tonekunst». Kva dei to tyskarane verkeleg meinte, skjøna eg ikkje før eg var her fyrste gongen, for Pantheon har det mest perfekte rommet eg kjenner til. Det har same verknad på meg som musikk – som den jamt flytande og velproporsjonerte polyfone korsongen frå renessansen. Både musikken og rommet kviler liksom i seg sjølv, for alle delane er i innbyrdes likevekt.