Vegen har ingen ende

Kor pokker er Vetle? Det er ein time sidan eg landa på Newark Liberty International Airport, og avtalen var at han skulle møte meg her.

Vetle er sonen min, den eldste, han er 28 år og kom til USA i går formiddag. Han har overnatta i New York, og no i kveld skulle han ta toget frå Manhattan til flyplassen her i New Jersey. Akkurat kvar vi skulle møtast, vart aldri heilt sagt, det er derfor vi har mobiltelefonar.

Jakta på Ruth Chester

I mai køyrde Hallgeir Opedal og sonen Vetle gjennom det norske Amerika for å leite opp ei amerikansk dame som besøkte Odda våren 1982. Ho var der ei veke, og forsvann. Var Ruth Chester ein slektning, som ho sa, eller var ho ein svindlar som ville ha gratis noregsferie?

Torsdag 8. mai 2025: Newark–Albany: 263 kilometer

Straks flyhjula small i bakken, klokka var vel eit par minutt over sju, sende eg tekstmeldinga: «Landa!» Han svara ikkje på den, noko som korkje uroa eller tirra meg, for eg skulle gjennom immigration, som kan ta ein time–halvannan, og no med den nye presidenten der nede i Washington – skeptisk som han er til innvandring og alt som utanlandsk er – rekna eg med at grensekontrollen ville ta endå lengre tid.

Målet er no å få sett seg i leigebilen så raskt som mogleg, og helst før mørket legg seg som ein svartsekk over austkysten. Det skjer brått på desse breiddegradene, for New York City og omland ligg faktisk like langt sør som Roma.

I kveld skal vi køyre nordover i retning Ontariosjøen, for dei fyrste seks–sju dagane av denne reisa skal vi følgje i fotspora til dei 52 utvandrarane som kom til Nord-Amerika med sluppen «Restauration» i 1825. Det er 200 år sidan, og det har vore mykje merksemd om desse i år. Sjølv planla eg denne reisa for ti år sidan, då eg las Alfred Hauges fire bøker om Cleng Peerson. Eller planla... eg har no tenkt på ho. Og no – endeleg skal eg få sjå plassane der denne underlege, rastlause stifinnaren frå Tysvær førte dei fyrste norske emigrantane, det såkalla sluppefolket. Fyrste? Jo, det budde nordmenn i Amerika før 1825, men Cleng Peerson har no fått tilnamnet far til den norske utvandringa. Det er brei semje om at den organiserte utvandringa frå Noreg til Nord-Amerika starta med han.

Rett nok skulle det gå ti–tjue år før amerikafeberen rasa gjennom norske bygder. Då demninga fyrst brast, utvandra om lag 800.000 nordmenn fram til 1920, nokre meiner opp mot éin million til saman. Tenk det, kvar tredje nordmann reiste.

Denne masseutvandringa sluttar ikkje å gripe oss, og er skildra i filmar, TV-seriar, program i radio, podkastar og fjernsyn, i avisartiklar og i ufatteleg mange bøker. Vi vert aldri leie av å høyre om dei som selde hus og gard med dyr og reiskap, pakka med seg det mest naudsynte, tok farvel med familie og vener, og sigla eller dampa over Atlanterhavet for å starte eit nytt liv i Nord-Amerika. Og det som kan hende er det mest fasinerande, er at heile det grøderike kontinentet nærast stod ledig. Det var berre å setje plogen i præriejorda. Altså, «ledig».

I dag har alle desse utvandrarane vorte amerikanarar, for som Erik Bye syng i ei vise om Cleng Peerson: «Veien har ingen ende.» Vona er å treffe nokre etterkomarar av sluppefolket. Dei har sin eigen organisasjon, Norwegian Slooper Society of America, og medlemene seiest å vere sjølve adelen blant norskamerikanarane. Dei har sine årlege treff i byen Norway i Illinois, og dit skal vi òg.

Planen i kveld er å køyre langs Hudson River, og då helst følgje småvegane, så eg får gløtt av den fjordbreie elva, der sluppefolket tok dampbåten opp til byen Albany for 200 år sidan. Og om mogleg vil eg til Albany alt i kveld. Med bil er det 25 norske mil, og turen vil ta to–tre timar, men så er det dette sydenmørket, så kvart minutt tel. Dette er no berre starten på denne amerikareisa, for Vetle og eg skal mykje lenger. I løpet av femten dagar skal vi køyre to–tre tusen kilometer mot vest, til Presho – ein liten by ute på prærien i Sør Dakota. Kvifor Presho? Ja, no blir det personleg.

I mai 1982 banka ein amerikanar på døra heime hos onkelen min i grenda Hildal sør for Odda. Der stod ho. Ei lita mørkkrølla dame i femtiåra med breie hofter, og ho hadde ikkje andre klede enn dei ho gjekk i. Kofferten ho bar med seg, viste seg å vere tom. Ho sa at ho heitte Ruth Chester, og at ho var syskenbarnet til onkel Trond og syskena hans, inkludert far min. Mor hennar var Marta Opedal, sa ho. Ting fall på plass.

I 1902 reiste 19 år gamle Helena Opedal til Amerika, og tre år seinare reiste òg veslesystera Marta. Desse var altså tantene til far. Mens Helena skreiv brev og kom heim att til Hildal fleire gonger, høyrde ingen noko frå Marta. Det var ikkje livsteikn. Fram til dotter hennar, Ruth, stod på døra nær åtti år seinare.

Det var stas med besøk frå Amerika, sjølv om Ruth Chester ikkje var eit menneske ein direkte fekk godvilje for, til det var ho for knipen og kantete. Like fullt vart det ein kamp i slekta om å gjere ho til lags, for Ruth Chester eigde ein farm i Sør-Dakota, cattle & corn, som var om lag tusen gonger større enn heimegarden på Hildal.

Ho var gift, sa ho, men born hadde ho ikkje. Vi hadde jo spelt Monopol og kjent på gleda når vi trekte kortet: «Du får 1500 kroner fra din onkel i Amerika.» Derfor vart Ruth Chester invitert heim til den eine etter den andre, og syskenbarnet mitt Jørgen køyrde ho ut til fasjonable Ullensvang hotell, der han spanderte middag på ho. Sjølv om far spurde, fortalde Ruth Chester lite om mor si. Ho verka nesten unnvikande der.

Etter ei veke reiste Ruth Chester. Vi hadde gjeve ho gode opplevingar, og i kofferten låg gåver: ei lusekufte, eit saueskinn, eit åkle, nokre bondeantikvitetar og eit sølvsmykke kjøpt hos gullsmeden i Odda. Ho lova raust med gåver tilbake, og invitasjonar. Bror min var alt tilbydd jobb på farmen hennar til hausten.

Vi høyrde aldri noko frå Ruth Chester. Ikkje så mykje som eit postkort. Det var overraskande, og i åra som følgde, har slekta spekulert: Var Ruth Chester verkeleg dotter til Marta? Eller var vi lurte av ein svindlar? Sjølv hadde eg lagt merke til éin ting: Ho tok mange bilete, heile tida, av gamle hus, slektningar, av gravsteinar, alt vi peikte på, fotograferte ho, men ho bytte aldri filmrull i kameraet.

Ruth Chester berre lét som om ho tok bilete.

I fotoalbumet heime hos mor og far finst berre eitt fotografi av ho. Ho sit på terrassen heime, og under er det limt inn ein handskriven lapp: «Ruth Chester, Presho, SD 57568».

Presho er ein by med 472 innbyggjarar i Sør-Dakota, og Presho er det endelege målet for denne reisa. Saman med Vetle skal eg prøve å finne ut: Kven var eigentleg Ruth Chester? Og kva skjedde med mor hennar, Marta?

Reiseruta er ambisiøs, i snitt vert det over tretti norske mil kvar dag, fire–fem timar bak rattet, og denne køyringa plagar meg. Eg likar ikkje å køyre bil, og Vetle, som er, ja, eg gjentek, 28 år, har ikkje lappen. Nei, ikkje spør. Han er med som kartlesar, hotellbookar og reisefølgje.

Inne i den store immigrasjonshallen på Newark Liberty International Airport, der fleire hundre turistar vanlegvis snirklar i sniglefart gjennom sperrebandlabyrinten mot glasbura med ublide offiserar frå Customs and Border Protection, er det tomt denne kvelden. Har folk heilt slutta å reise til USA? Flyet eg kom med via Reykjavík, var halvfullt. Er det den nye presidenten som har skremt dei? Nei, det er altfor tidleg å trekkje konklusjonar.

Straks eg kjem inn, vert eg vinka fram, og denne gongen slepp eg å lyge. Når eg har vore på jobb i USA tidlegare, har eg alltid sagt at eg er på ferie, for om eg seier at eg er journalist, blir det mange spørsmål og eit krevjande byråkrati med søknad om visum i kategorien L, som kostar tid og pengar, om lag 2500 kroner pluss moms og gebyr, så det enklaste er å seie at ein er der som turist.

Eg har opplevd lange avhøyr i denne hallen der alle svar vart møtte med mistru, noko det imellom har vore grunn til, absolutt, og eg er ikkje god til å lyge, spesielt ikkje når noko står på spel, og her står noko på spel. Dei føderalt tilsette immigrasjonsoffiserane kan nekte folk innreise utan grunngjeving. No har dei stramma til meir og kan finne på å gå gjennom mobiltelefonen min for å sjekke om eg har noko som er vanærande om USA og den politiske leiarskapen. Eg skjønar at dei gjer ein viktig jobb: Hindre at landet blir overfylt av ulovlege innvandrarar frå shithole countries som Haiti, El Salvador og land i Afrika. Ikkje mine ord.

Når mannen i glasburet spør kva eg skal gjere i USA, svarar eg at eg skal treffe sonen min og elles besøke familie, og det er ikkje usant. Han seier ikkje akkurat welcome to USA eller smiler, dei gjer aldri det, men han stemplar passet og gjev det tilbake utan eit ord.

– Er det alt?

– That’s it. NEXT!

Det å kome gjennom dette immigrasjonsnålauget gjev meg alltid same gode kjensle av letnad og forventing. For USA er storslått. Punktum. Det er så enormt der femti delstatar strekkjer seg over fem tidssoner, seks med Hawaii. Amerika er så mykje, og som 83 år gamle Lee Greenwood framleis syng i «God Bless the USA»: I’m proud to be an American.

Songen opna Donald Trumps «rallyar» og er ein song eg høyrde fyrste gong då eg var utvekslingsstudent i California i 1984–85. Då var Ronald Reagan president, skodespelaren frå Illinois, seinare Hollywood i California, og som gjekk til val med slagordet Let’s Make America Great Again.

Slik går songen:

From the lakes of Minnesota
To the hills of Tennessee
Across the plains of Texas
From sea to shining sea
From Detroit down to Houston
And New York to L.A.
Where’s pride in every American heart
And it’s time we stand and say
That I’m proud to be an American
Where at least I know I’m free.

USA er ingen gamal nasjon. Til neste år feirar dei 250-årsjubileum for sjølvstendet i 1776, men det vart raskt eit land of opportunity og eit fyrtårn av håp og demokrati. USA er pulserande høglydt, energisk og hektisk, og amerikanarane er framoverlente og har denne blandinga av overdriven begeistring og altfor store ord, og med tru på at alt er mogleg, og klart alt er mogleg der borte: I 1969 sette dei ein mann på månen! Tenk det, sidan tidenes morgon har menneske stått på jorda og sett opp mot månen. Og amerikanarane hadde ressursar, kunnskap og teknologi til å sende menneske dit.

Amerikansk populærkultur – frå Hollywood-glamour og filmindustrien, via rock’n’roll, jazz og hiphop til mat, klede og teknologi – har forma ideal, draumar og livsstilar til menneske over heile verda. USA har skapt ikoniske merkevarer som Coca-Cola, Levi’s, Marlboro, Pepsi, McDonald’s, Disney, Harley-Davidson, Chevrolet, Nike, Starbucks, Tesla. Ja, her kunne vi fortsett, for det går ikkje ein dag utan at folk over heile kloten brukar amerikanske produkt, ser amerikanske filmar og TV-seriar, lyttar til amerikansk musikk eller brukar amerikansk teknologi. Dei siste tiåra har dei invadert verda digitalt med gigaselskap som IBM, Microsoft, Apple, YouTube, Facebook, Instagram, Snapchat og Netflix. Alle snakkar språket deira, og det har gjort noko med sjølvbiletet til amerikanarane. Uansett kor dei er i verda, slepp dei å stotre på framandspråk, men kan snakke og oppføre seg som om dei er heime.

USA er ei kulturell supermakt, men òg ei økonomisk, politisk og militær makt, og den til kvar tid sitjande presidenten er klotens mektigaste menneske. Og no som den lunefulle og sjølvopptekne forretningsmannen Donald J. Trump igjen har sessa seg i Det kvite huset, er det ei blanding av frykt og avsky, men òg skadefro og yr forventing. Kva kan han finne på? Det veit ingen.

Jo da, det er nok å kritisere USA for. Etter sju–åtte tiår øvst i den geopolitiske næringskjeda har dei teke på seg rolla som verdspoliti, og med våpenmakt har dei forsøkt å påføre sine idear og ideal om fridom og demokrati til korrumperte kommunisthol, islamske teokrati og latinamerikanske diktaturstatar. I teneste for det gode har dei skapt mykje vondt, og her meiner eg sjølvsagt i teneste for det «gode».

Millionar av menneske vil til USA i von om å realisere the American Dream: Alle – uavhengig av bakgrunn – har fridom og høve til å skape seg eit betre liv gjennom målmedvit og hardt arbeid.

For dei fleste er draumen uoppnåeleg, for også her er det fleire taparar enn vinnarar, og på veg mot bagasjehallen ser eg døme på knuste draumar. Fleire titals flyplasstilsette sit resignerte og uverksamt stirande på mobilskjermane, ventande på eit eller anna, sannsynlegvis på å rettleie passasjerar med spesielle behov – gjerne overvektige eller eldre, eller ein kombinasjon av desse. Trass alt har dei jobb, men i jobben gjer dei ikkje meir enn dei vert bedne om å gjere, for det amerikanske systemet gjer òg menneske late, desillusjonerte og ineffektive.

For fyrste gong er eg komen til USA før bagasjen, og mens eg ventar ved bandet, prøver eg å ringje Vetle igjen. Nei, ikkje svar. Merkeleg. Han ventar nok i ankomsthallen, ja, det ville vore likt han. Han likar å overraske, og eg ser han for meg der han står med kaps og eit lurt smil: Lurte du på kor eg hadde blitt av?

I stort er USA ein nasjon av innvandrarar, og dragninga mot noko betre er ei eksistensiell og grunnleggjande drivkraft i oss alle, og det var krafta i nettopp Cleng Peerson. Han ville gjere den vesle stunda vi får vere på jorda, så god som råd er.

Cleng Peerson eller Klein Pedersen Hesthammer, fødd i Tysvær i 1783, var ein mann «med feber og eventyr i blodet». I 1821 vart han altså send til Amerika av kvekarar i stavangerområdet. Dei vart trakasserte av kyrkje og styresmakter og ville starte på nytt i Amerika. Noregs nye grunnlov av 1814 var tydeleg slik sett, for i paragraf to heitte det: «Den evangelisk-lutherske Religion forbliver Statens offentlige Religion.» Alternative trusretningar var forbodne, og siktemålet var å samle den nye, skjøre nasjonen i same fold. Slik sett var paragrafen logisk, men òg diskriminerande.

Den amerikanske grunnlova av 1787 har ingen slike restriksjonar, og i fyrste grunnlovstillegg av 1791 vert religionsfridomen slått fast: Staten skal ikkje opprette ein statsreligion eller favorisere ein religion framfor andre.

Etter tre år på reise kom Cleng Peerson i 1824 tilbake til Stavanger med godt nytt. Han hadde han fått lovnad om seks teigar med land heilt nord i delstaten New York, i eit skogbelte grensande mot Ontariosjøen. Men det hasta, det var mange interessentar. Cleng Peerson fekk pengar, og saman med jærbuen Andreas Stangeland reiste han tilbake til Amerika for å kjøpe land. Dei skulle også rydde landet, tømre hus, ja, gjere alt klart for dei fyrste norske nybyggjarane i Nord-Amerika.

Og 4. juli 1825, nokre meiner 5. juli, gjekk 52 menneske om bord i den vesle hardangerjakta «Restauration», som tok dei over Atlanterhavet.

Eg finn bagasjen, ein blå trillebag med klede og bøker, dreg han etter meg gjennom tollen, der fleire sit apatiske med mobilane, og kjem ut i ankomsthallen. Eg dreg inn dufta av Amerika. Klam frityr og syntetisk såpe. Vetle er ikkje her. Kan han ha drege direkte til leigebilfirmaet Hertz? Det er ikkje usannsynleg, for som nemnt har eg streka under kor viktig det er å kome seg tidleg av garde.

Leigebilane er på terminal A, og eg tek den førarlause monorailen, som ein gong glei raskt og lydlaust mellom dei tre terminalane, men som no knirkar, ristar og rykkjer, for slik er USA vorte: slite. Det ein gong så velsmurde maskineriet hanglar. Heisar og rulletrapper står, dører vil ikkje opne seg, det er skranglete bussar, tog og subways, det er vegbanar med hòl og sprekkar, alt er nedslite og umoderne.

Vi er berre tre i monorailen, og når han omsider finn rett posisjon, opnar dørene seg langsamt. Eg hastar ut og tek rulletrappa ned i det store garasjeanlegget, gjennom gangane med trillekofferten, klakketiklakk, og finn Hertz.

Eg har bestilt ein såkalla mystery car, og då kan ein få kva som helst, har eg fått inntrykk av, men det skal alltid vere ei oppgradering. Ein ung mann snakkar portugisisk med kollegaen før han omsider vender seg mot meg med eit kritkvitt smil, seier: How can I help you, sir? Eg presenterer meg, han tastar inn, ser i skjermen og gjev meg alternativa.

Mystery car i kveld er anten ein elektrisk bil eller ein pickup. Han snur dataskjermen og viser bilete av ein overdimensjonert, svartglinsande GMC pickup med lasteplan. Han er ikkje ideell, og då tenkjer eg ikkje berre på bensinforbruket, men like mykje på å manøvrere eit slikt monster gjennom trafikken. Ein elektrisk bil er heilt uaktuelt, vi skal køyre lenger enn langt og kan ikkje vere avhengige av ladestasjonar, om det i det heile teke finst ladestasjonar på prærien i Midtvesten.

Han ser vel at eg ikkje er nøgd, og seier at dersom eg betaler 20 dollar ekstra, kan eg gå ut i Gold-seksjonen i parkeringshuset og velje bil sjølv. Tjue dollar per dag? Nei, for heile leigeperioden. OK, eg må berre få tak i sonen min, seier eg, han er meir praktisk enn eg. Eg ringjer. Ikkje svar. Det var akkurat dette eg frykta. Klokka er halv ni, det vil seie halv to om natta i Noreg. Heime ville eg for lengst ha vore i seng, men eg sov på flyet og kjenner meg ikkje trøytt.

«Restauration» brukte 98 dagar frå Stavanger, via Madeira til New York, der dei kunne leggje til kai 9. oktober 1825. Dette var lenge før fridomsgudinna vart avduka på Liberty Island, det skjedde i 1886, og på prærien rasa brutale indianarkrigar, som skulle vare heilt fram til massakren ved Wounded Knee i 1890. Immigrasjonsstasjonen på Ellis Island vart fyrst opna i 1892, så den gongen la emigrantskipa til kai ved Battery Park heilt sør på Manhattan. Det underlege følgjet vart omtalt i avisa New York Daily Advertiser:

«Eit lite fartøy har nyleg lagt til kai her med ein flokk utvandrarar frå Noreg. (…) Synet av ein slik gjeng med framande frå ein fjern del av verda – og om bord i eit farty som knapt verkar skikka for havkryssing – vekte både merksemd og undring. Mange av dei kjem frå gardar i nærleiken av ein liten by heilt sørvest i Noreg – nær Kapp Stavanger. Dei som budde på bygda, er kledde i heimelaga ullklede med snitt ulikt det amerikanske. Dei har vore fjorten veker på reise, men kom i land ved god helse og ved godt mot. Det står respekt av både kapteinen, som har teke ein stor sjanse, og passasjerane, som syner ei eventyrleg tru på det nye livet dei søkjer.»

Etter å ha vorte undersøkte for sjukdomar fekk sluppefolket setje føtene på amerikansk jord, og oppdaga at dei hadde hamna i ein kakafoni av bystøy og babbel, ikledd vadmålsklede og med altfor mykje bagasje, og rundt dei sirkla spekulantar, lommetjuvar og svindlarar. Ikkje visste sluppefolket kvar dei skulle, og aller minst korleis dei skulle kome seg dit. Men det visste Cleng Peerson. Etter fem dagar i New York fekk han dei om bord i dampbåten «William Penn», som tok dei opp Hudson River til Albany.

Vetle har sendt melding: «Tok mye lengre tid enn forventet, sorry. Er på toget nå!» OK, så får eg sjølv finne bil. Valet står til slutt mellom ein Honda CRV og ein Chevrolet Trax, og eg vel til slutt amerikanaren, sjølv om japanaren er meir gjerrig på bensin. (Det viser seg seinare at Chevrolet Trax blir produsert i Sør-Korea.) Eg pakkar i bilen og installerer GPS-en som eg har med frå Noreg. Eg ventar.

Telefonen ringjer. Vetle står i monorailen, fortel han. Bra, seier eg, og gjer mitt for å høyrast glad ut. Presis klokka ni kjem han, blid som ein delfin. Luktar han øl? Nei, det skal eg ikkje seie noko på, det er uansett eg som skal køyre, og eg er takksam for å sjå han.

– Men du kunne no svart på telefonen, seier eg, nei, eg klarer ikkje la vere.

– Har du ringt?

– Om eg har ringt, ja. Sikkert fem­–seks gonger.

Han viser anropsloggen, det er ingen som har ringt han.

– Eg har no ringt, seier eg.

Han legg inn bagasjen.

– Eg skulle vore ein tur på do, rekk eg det, spør han. Eg smiler og seier at toalettet er inne til høgre. Han forsvinn, eg sluttar å smile.

Det regnar, og at det skulle regne, er så uventa. Kvar gong eg har sett for meg denne turen, og køyrt store delar av han på Google Maps, har det vore solskin. Klart det regnar i New York State, men at det skulle regne i slike mengder? Det er som om frontruta blir spylt med brannslangar. Det er òg mørkt vorte. Å køyre langs Hudson River er meiningslaust. Vi vil ikkje sjå ho.

Vi følgjer i staden Interstate 90, Nord-Amerikas lengste motorveg, og det er denne som skal ta oss heilt til Presho.

Klokka er over tolv når vi trillar koffertane gjennom den teppelagde korridoren i andre etasje på motellet Comfort Inn Glenmont – Albany South. Altså nokre minutt over fem om morgonen heime i Noreg. Vi har ikkje sett anna enn billys og motorvegen, men om ikkje anna – vi er i rute, vi er i Albany.

Framhald neste veke.