Fred er nok det beste

Den russiske invasjonen av Ukraina har på kort tid omskapt heile det tryggingspolitiske biletet. Den naive optimismen etter 1989 førte til uforsvarleg nedbygging av forsvaret og ei undervurdering av farane i den ettersovjetiske perioden. Lenge etter at Putin hadde omforma det gryande russiske demokratiet til eit diktatur, levde vi i den optimistiske stemninga etter murens fall.

Denne realistiske vendinga, som ein kunne kalla det, har også fått nokre konsekvensar for ytringsrommet. Den velgrunna redsla for desinformasjon via oppdikta kontoar og heile det store propaganda-apparatet har gjort tryggingspolitiske vurderingar og refleksjonar farlege og aktørane engstelege. Begrepet «politisk korrekt», som ofte blir brukt nedsetjande om hjartesakene til venstresida, har no fått ei høgredreiing. Den som stiller opp i NRK Debatten med feil synspunkt, møter ikkje berre argument, men også ein halvstatleg autoritet som gir klar beskjed om at synspunkt utanfor det korrekte kan få konsekvensar. Antikommunismens uttrykk «un-American» spøker i bakgrunnen, men har andre namn.

Fredsrørsla og pasifistane

Ein aktør dette har gått særleg utover, er fredsrørsla og pasifistane. Den vesteuropeiske fredsrørsla har også litt å svara for. I den kalde krigens tid var dei ofte støtta av dei aust-europeiske regima, som investerte store ressursar i å få til ei sterk fredsrørsle i vest, og som marknadsførte seg sjølv som fredsnasjonar av første klasse. Trass i invasjonane i Ungarn, Tsjekkoslovakia og Afghanistan, og eit massivt militært press på Polen lanserte Sovjet seg som fredsnasjon, og vestlege representantar frå fredsrørsla vart inviterte til konferansar i aust. Den politiske venstresida leverte skarpsindig kritikk av vestleg militarisme, men var ofte naiv i forhold til den austlege.

Eg vil likevel ta til orde for å låna øyra til fredsrørslene av ulikt slag. Dei store politiske mobiliseringane i Vest-Europa dokumenterte ei rettkomen frykt for krig og konsekvensane av krig. At det ikkje kom til open konfrontasjon mellom aust og vest, kan forklarast militært, ved at det var for risikabelt. Men vissa om at fredsrørsla, som ei rørsle som primært arbeidde mot krig, hadde brei oppslutning, kan også ha hatt ein nedkjølande effekt. Det siste synspunktet har i dag magre kår.

Kva inneber ein krig?

Det som går tapt i den reine konfrontasjonslinja i tryggingspolitikken, er ei realistisk oppfatning av kva ein krig inneber. Trass i at vi ser det demonstrert i daglege reportasjar, tenkjer vi for lite på kor totalt øydeleggjande krig er, på menneske og materiell, men også på juridiske rettar og synet på mennesket. Heile førestillinga om at krigen er eit mindre vonde som kan tena eit større gode, er vanskeleg å tru på med dagens teknologiar. Og tanken på at det er nødvendig å ofra menneskeliv, militære og sivile for å sikra politiske mål og materielle gode, er vanskeleg å forsvara etisk.

I ein militaristisk periode, som vi opplever no, blir krig til eit normalt fenomen, ei politisk handling som andre, noko ein gjer for å nå eit eller anna nødvendig mål. Men krig er noko anna og meir enn det. Krigen frigjer seg frå dei opphavelege måla og utløyser seriar av handlingar som ingen kontrollerer. Eit av dei sikraste kjenneteikna på krigsforløp er at ingen har oversyn over konsekvensane. Difor ser vi også at resultata blir heilt andre enn det aktørane trudde då dei starta det heile opp.

Den enklaste etiske vurderinga av krig er at åtak er forkasteleg, medan forsvar er rettkome. Men denne inndelinga blir uthola av at dei sterkaste militærmaktene omtaler sine militære styrkar som forsvar – det heiter forsvarsdepartement på dei fleste språk, også i land som primært driv med åtak på andre. Også Russland hevdar at deira åtak på Ukraina var eit forsvar av det utsette Russland.

Forkasteleg

Det som likevel står fast, er at krig alltid er forkasteleg; berre forsvar mot krig kan forsvarast. I militaristiske periodar blir militærmakt og styrke dyrka som ein verdi i seg sjølv, som vi ser i militærparadar i aust og vest.

Unntaket – at det kan vera rett å forsvara seg – blir gjort til regel, at militære aksjonar er rette for den som har makt nok. Argumentasjonen blir tilslørt av at dei mektigaste definerer kva som er åtak og kva som er forsvar.

Fredsarbeid

Det nødvendige vondet – at ein må ha forsvar – må difor supplerast med fredsarbeid på alle nivå. Og her har fredsrørsla ei historie dei ikkje treng å skjemmast av. Dei har leita høgt og lågt etter handlingsmønster som byggjer ned spenningar og skaper tillit mellom nasjonane. Sjølv om dette arbeidet har mislukkast i mange høve, er det ei plikt å halda fram med det. Fredsrørsla har også utvikla modellar for ikkje-militær motstand, som Gandhi er eit døme på. Sjølv om ein ikkje utan vidare kan ta dette i bruk i Ukraina, tyder ikkje det at slike modellar alltid er feil. 

På dette området har fredsrørsla ein viktig kunnskapsbase. Ikkje-valdeleg motstand kan spela viktige rollar før det kjem til krig. At den ikkje utan vidare kan stogga ein pågåande krig, vil ikkje seia at den er meiningslaus.

Og eit viktig poeng frå ein av pionerane i fredsrørsla: Eit av poenga til Bertha von Suttner, som inspirerte Alfred Nobel til å stifta sin fredspris (som ho sjølv fekk i 1905), var at sjølve eksistensen av store militære styrkar, såkalla ståande styrkar, i seg sjølv er ein fare. At store styrkar eksisterer i konkurrerande land, vil i mange tilfelle utløysa krig. Stundom ved reine uhell, andre gonger ved eskalerande utfordringar til motparten. Dette er det heilt motsette av dagens mentalitet, som går ut på at nedrusting er det farlegaste, og at krig kan unngåast berre ved tilstrekkeleg opprusting. Denne ideologien er no heilt dominerande, og vår eigen Stoltenberg har proklamert at våpen er vegen til fred.

Det finst nok naive fredsvener. Men naive opprustingsagentar er farlegare. Og det fundamentale har fredsrørsla rett i: Fred er det beste. Krig kan fort avslutta den menneskelege sivilisasjonen. Difor må alle tenkelege ressursar takast i bruk for å byggja ned krigsfaren. Og her er nok von Suttner ein betre læremeister enn Bismarck og hans læresveinar.